ایرون

ئیرون ِایسلامی جمهوری
ئیرون
ئیرون ِایسلامی جمهوری; ئیرون
	ملی شعار: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی
	ملی سرود: مهر خاوران;
	ئیرون ِموقعیت
نیشتنگا; (و گتترین شهر)	تهرون; شرقی′۲۵°۵۱ شمالی′۴۱°۳۵ / ۵۱٫۴۱۷غرب ۳۵٫۶۸۳جنوب
رسمی زوون	پارسی
حکومت ِنوع	ایسلامی جمهوری
حاکمون نوع ; • رهبر; • رئیس جمهور	; علی خامنه‌ای; مسعود پزشکیان
موارد منجر به تشکیل; نخستین تمدن‌ها (نیا-عیلامی، کاسپی‌ئون، سیلک و...); -انقلاب; ; اسلامی جمهوری ِروز	سال ۵۰۰۰ قبل میلاد; محمدرضا شاه ِعزل; ۲۲ بهمن ۱۳۵۷; ۱۲ فروردین ۱۳۵۸
گتی
جمعیت
جینی	۳۸(متوسط)
اچ‌دی‌آی (۲۰۱۳)	0.742 (بالا) (۷۳ام)
پول یکا	ریال (IRR)
زمونی منطقه	یوتی‌سی ۳:۳۰+ (جهونی ساعت+۳:۳۰)
تقویم	خورشیدی گاهشومار
رانندگی جهت	راست
اینترنتی دامنه	ir.
تلفن پیش‌شماره	+۹۸
برق

ئیرون (پارسی جه: ایران) اتا کیشوره که آسیایِ جنوب غربی و خاورمیونه بخش دله دره. ونه رسمی نوم ئیرون ِایسلامی جمهوری (پارسی جه: جمهوری اسلامی ایران) هسّه و ونه نیشتگا،تهرون نوم دارنه. اینتا کیشور ِگتی ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومترمربع هسّه و حدود ۹۰ ملیون هزار تن جمعیت دانّه و هر سال حدود یک ملیون نفر ونه جمعیت ره اضافه بونه.^[۶]

شمال جه آذربایجون، ارمنسّون، و تورکمونسّون جه؛ شرق جا افخانسّون و پاکسّون جه؛ و غرب جا تورکيه و عیراق جه زمینی سامون دانّه و ونه شمالی سامون مازرون دریا و جنوبی پارس دریامونا و عمان دریا جه وَر خارنه. ئیرون جِهونِ گت‌ترین نفتی و گازی منابع جه هسّه.

ئیرون ِسیاسی نیظام سال ۱۳۵۸ جه، اساسی قانون ِبنویشتن په، "ایسلامی جمهوری" بیّه. گت‌ترين رسمی مقوم ئیرون دله "ولی فقیه" هسّه که اسا علی خامنه‌ای این مقوم سَر کَته و وه ره "رهبر" هم گانّه. ایسلام رسمی دین و شیعه رسمی مذهب هسّنه و پارسی رسمی زوون هسّه.

نوم

ئیرون (پارسی جه: ایران) کلمه باستانی پارسی دله «اَریاَ/airya» و میونی پارسی دله «اِران» (به دبیره پهلوی: 𐭠𐭩𐭫𐭠𐭭/erān) بی‌یه و ونه کهن شکل «airya nama» بی‌یه که «اصیل ِمردمون ِسرزمین» معنی دِنه. کوردستون دله هَنتا ئیرون ره ونه کهن نوم، یعنی «اِران»، جه اِشناسِنّه و این تلفظ رسمیت دانّه.^[۷] البته از ۶۰۰ سنه پیش از میلاد تا ۱۳۱۴ «۱۹۳۵ (میلادی)» میون اوروپاییون با نوم «پارس/Persia» شناخته بیه.^[۸]

تا سال ۱۳۱۴ خورشیدی جهون دله ئیرون ره «پارس/Persia» نوم جه اشناسینه که این سال ملل لیگ دله رضاشاء رسماً همه جه بخاسته ونه محلی نوم، ئیرون (پارسی جه: ایران)، ره استفاده هاکنن و اسا این کلمه ویشته استفاده وانه.

تاریخ

ئیرونِ تاریخی سلسله‌ئون ِتقریبی نقشه

ئیرونِ تاریخ دِ قسمت دانّه. نخستین دوره زمونی آغاز وونه که برخی پچوک ِتمدن‌ها بخشون گوناگون دله بساته بَیینه. این دوره گادِر آریایی‌ئون بمونه ایران ِفلات دله و ساکن بَیینه و بعضی سلسله‌ئون ره بساتنه. دوره‌یِ اول دله بتومبی باوّیم ایران دِنیایِ گتترین شاهون‌شاهوین جه بی‌یه. این دوره وقتی تموم بیّه که عربون ئیرون ره بَییتنه. دومین دوره دله اتا خله اسلامی سلسله ئیرونِ فلات دله بساته بیّه. اونچی که اسا وه ره ایران گانّه و اتا مستقل کشور هسته، این سلسله‌ئون ِدَس اداره بی‌یه البته تبرستون و گیلان (فرشوادگر) این دوره دله ویشته اتا مستقل بخش بی‌یه و خله از محققون و کارشناسون مازرون و گیلان تاریخ ره این دوره دله ایران تاریخ جه سِوا کانّه.

پیش از اسلام ِسلسله‌ئون

عیلامیون (بیش از ۳۲۰۰ سنه پ. م. - ۵۳۹ پ.م.)
مادون (ابل قرن هشتم پ. م. - ۵۵۰ پ. م.) ؛ بونیان‌گوذار: دیاکو
هخامنشیون (۵۵۹ پ. م. - ۳۳۰ پ. م.) بونیان‌گوذار: گت کوروش
سولوکیون (۳۳۰ پ. م. - ۱۲۹ پ. م.) بونیان‌گوذار: سولوکوس
اشکانیون (۲۵۶ پ. م. - ۲۲۴ م.) ؛ بونیان‌گوذار: ارشک
ساسانیون (۲۲۴ م. - ۶۵۲ م.) بونیان‌گوذار: اردشیر پاپکان

ایسلامی سلسله‌ئون

طاهریون (۲۰۶ - ۲۵۹ ه. ق.) بونیان‌گوذار: طاهر ذوالیمینین
صفاریون (۲۶۱ - ۲۸۷ ه. ق.) بونیان‌گوذار: یعقوب لیث
سامانیون (۲۶۱ - ۳۸۹ ه. ق.) بونیان‌گوذار: اسماعیل سامانی
زیاریون (۳۱۵ - ۴۶۲ ه.ق.) بونیان‌گوذار: مرداویج
بوئیون (۳۲۰ - ۴۴۰ ه.ق.) بونیان‌گوذار: عمادالدوله علی
غزنویون (۳۸۸ - ۵۵۵ ه.ق.) بونیان‌گوذار: محمود غزنوی
سلجوقیون (۴۲۹ - ۵۱۱ ه.ق.) بونیان‌گوذار: طغرل بیک
خوارزمشاهیون (۴۷۰ - ۶۱۷ ه.ق.) بونیان‌گوذار: انوشتکین
مغلون (۶۵۴ - ۷۳۶ ه.ق.) بونیان‌گوذار: هلاکوخان
تیموریون (۷۷۱ - ۹۰۳ ه.ق.) بونیان‌گوذار: تیمور
صفویون (۹۰۶ - ۱۱۳۵ ه.ق.) بونیان‌گوذار: شاه اسماعیل اول
افشاریون (۱۱۴۸ - ۱۲۱۰ ه.ق.) بونیان‌گوذار: نادرشاء
زندیون (۱۱۶۳ - ۱۲۰۹ ه.ق.) بونیان‌گوذار: کریم‌خان زند
قاجارون (۱۲۰۹ - ۱۳۴۵ ه.ق.) بونیان‌گوذار: آقا محمد خان
پهلویون (۱۳۴۵ ه.ق./ ۱۳۰۴ ه.خ. - ۱۳۵۷ ه.خ.) بونیان‌گوذار: رضاشاء
ایسلامی جمهوری نظام (۱۳۵۷ ه.خ. - تاسا) بونیان‌گوذار: روح‌الله خمینی

آرومگا گت کوروش، هخامنشیونِ بونیان‌گوذار
هخامنشیون ِگتِ سامون (۵۵۹–۳۳۰ پیش از میلاد)
نقش رستم: سنگ‌نگاره اردشیر پاپکان، ساسانیونِ بونیان‌گوذار
نقش رستم: شاهپور یکم و ساسانیونِ پیروزی ره دربرابر رومیون سِراق دِنه
اسپهبد خورشید: وه اتا تبرستونی اسپهبد بی‌یه. تبرسّون عربون ِفتح په اتا مستقل منطقه بیّه.
شاء اسماعیل یکم: صفوینِ بونیان‌گوذار
گت عباس شاء: صفوینِ گت‌ترین شاء
نادرشاء: افشاریونِ بونیان‌گوذار و گت‌ترین شاء
رضاشاء: پهلویونِ بونیان‌گوذار
روح‌الله خمینی: ئیرونِ ایسلامی جمهوری نظامِ بونیان‌گوذار

جوغرافی

ناهمواری‌ئون ِتَنِکی و اَنبِسی

ایران شمال جه اترک، مازرون دریا و ارس جه وَر خانّه، شرق جه هندوکش و سند ِدره جه محدود وانه و غرب جه زاگرس و شط العرب جه رِسِنه و جنوب جه فارس دریامونا و عمان دریا ره وَر گیرنه. بیش از نصف ایران کویر هسته. حدود 1/3 ایران هم کوهه. چنتا خورد ِبخش هم جلگه‌یی هستنه که مازرون دریایِ جنوب و خوزستون ره شامل وانه. گت‌ترین کوه ایران دله دماوند (۵۶۷۱ متر جه) هسته. غربی‌ترین شهر ایران دله کلیساکندی؛ شرقی‌ترین شهر جالق؛ شمالی‌ترین شهر پارس آباد؛ و جنوبی‌ترین شهر چابهار هستنه.^[۹]

اقلیمی وضعیت

ئو‌ و هوایی نقشه

ایران ِئو و هوا خله جورواجور هسته. اختلاف دما زمستون دله بعضی گادِر میون گرمترین و سردترین نقطه بیش از ۵۰ درجهٔ سانتی‌گراد جه رسنه. کلاً ایران اتا منطقه‌ی دله دَره که وارش ِوضعیت اونجه سطح نیمه خاشک و خاشک دله قرار گنّه.

ایران ِئو و هوا چنتا سیستم جه تأثیر گیرنه:

سیبری ِپرفشار ِسیستم: شمالی مناطق دله ورف و وارش ره وجود یانّه و باعث وانه بعضی مناطق ِدما کمته بَواشه.
مدیترانه‌یِ وارش‌زا سیستم: این سیستم غرب جه ایران دله اِنه و باعث وانه خله شهرون، که غرب و میونی منطقه و شرق دله دَرنه، سَر وارش بئه.
جنوبِ کم‌فشار سیستم: این سیستم جنوب و جنوب‌غرب دله شِل ِوارش یانّه.

وارش‌ئون ِآمار گانّه ایران ِمناطق وسّه اختلاف خلوئه: شمال دله وارشون ِآمار بیش از ۲۱۱۳ میلیمتر (رشت واری، ۱۳۸۳) هم رسنه. کویری شهرون دله وارش عمدتاً خله کم و حدود ۱۵ میلیمتر وانه. این آمار شمال‌غرب و غرب، جنوبی البرز ِدامنه‌ئون و شمال‌شرق دله هم بد نی‌یه (حدود ۵۰۰ میلیمتر). سایر نقاط وارشون ۲۰۰ میلیمتر جه ویشتر نَوانّه.

اختلاف دما هم وارش واری خله شهرون وسّه اختلاف دانّه. فی‌المثل در حالی که زمستون‌ها شهرکرد دله شوئون ۳۰- درجه هم رسینه، همون زمون اهواز ِمردمون ۲۵ درجه ره تجربه کاردنه. شمالی سواحل ِهوا تابستون‌ها گرم و مرطوب و زمستون معتدل هسته. شمال‌غرب و غرب ِنواحی هم تابستون‌های معتدل و زمستون‌های سرد دارنه و جنوب تابستون‌هایی شدیداً گرم و زمستون‌هایی موعتدل دانه.

اوستان‌ها

کشوری تقسیمات قانون په (سال ۱۲۸۶ شمسی دله) ایران ره ۴ ایالت هاکردنه: «آذربایجون»، «خراسون»، «فارس»، و «کرمان و بلوچستون» و هر ایالت اون گادِر چنتا حاکم‌هنیشت ولایت و هر ولایت ره چنتا نایب‌الحکومه‌هنیشت منطقه جه تقسیم بی‌یه. اینجوری تقسیمات تا سال ۱۳۱۶ شمسی کاربرد داشتنه و تا این سال فقط ات‌که ونه دله تغییرات انجام دانه.

سال ۱۳۱۶ شمسی اتا جديد قانون تصویب بیه که ایران ره ۱۰ اوستان و ۴۹ شهرستون جه تقسیم کارده. این اوستان‌ها کم‌کم زیاد بَیینه ولی بعد انقلاب تا چندین سال ایران دله ۲۴ اوستان دَیینه.

سال ۱۳۷۲ اردبیل اوستان بتونسته شرقی آذربایجون جه سِوا بَواشه. قم هم سنه ۱۳۷۴ تهران اوستان جه سِوا بیه و قزوین اوستان سال ۱۳۷۳ زنجان جه بریم بَزوئه و تهران دله بورده و پئی‌ته سال ۱۳۷۶ شه مستقل اوستان بگردسته. سال ۱۳۷۶ گلستان اوستان هم مازرون جه سوا بیّه. سال ۱۳۸۳، خراسون ره سه تیکه هاکردنه: جنوبی خراسون، شمالی خراسون و رضوی خراسون. سال ۸۹ هم آخرین بار وسّه البرز اتا جدید اوستان بیّه.^[۱۰]

اسا ایران دله ۳۱ اوستان وجود دانّه.

مردمون

جمعیت

میزان تراکم جمعیت در استان‌های ایران.

اونچی که ایران ِآمار ِسازمان گانه سِراق دِنّه ایران ِجمعیت ۸۰ میلیون نفر جه رد بیّه. این سازمان گانه تا سال ۲۰۵۰ این کشور ۱۰۵ میلیون نفر جمعیت پیدا کانده.^[۱۱]

این در حالی هسته که ایران ِحکومت همینتی مردِم ره تشویق کانده که جمعیت ره ویشته هاکِنِن و ویشته وَچه دِنیا بیارن.

نژادون و زوونون

خالی

جنوبیون

عربی

تالشی

ایران ِزوونون ِگنشکَرون درصدی نمودار

CIA شه اطلاعاتی کتابچه دله گانه: ایران دله نژادون و زوون‌های جورواجوری درنه فارس‌ها و لُرها (61 درصد)، آذربایجونی‌ها (17 درصد)، کوردها (۷ درصد)، گیلکون و مازرونی‌ئون (۷ درصد: ٪۳٫۶ گیلک و ٪۳ مازرونی)، بلوچ‌ها (۲ درصد)، عرب‌ها (۲ درصد)، ترکمون‌ها و قشقاییون (۲ درصد) و بقیه (۲ درصد) این کشور ِ اصلی جمعیتون هستنه.^[۱۲] ^[۱۳] غیر این گروهونی که وشون نوم دره تالشی‌ها، خلج‌ها، آشوریون، کلدانیون، منداییون، تاتون، گورجیون، سیستونی‌ها، ارمنیون، و یهودیون هم کشور دله درنه.

ایران رسمی و اداری زوون فارسی هسته. فارسی اتا هندی-اروپایی زوون هسته. ایران ِاساسی قانون ِاصل پونزهم گانه درسی کتابون ونه فارسی ِزوون و خط جه بائِن ولی بنشنه محلی زوون‌ها جه همه جا استفاده هاکردن و بنشنه فارسی پَلی وشون ره مدرسه دله درس هدائِن.^[۱۴]

دین

ایران ِتاریخ دله چنتا دینی دوره وجود دانّه:

دین ایرانیان
دین			درصد
تشیع			۸۹%
تسنن			۹%
دیگرون (مسیحیت و زرتشت دستوری)			۲%

پونصد سال پیش تاسا، خصوصاً صفویون ِسلسله‌یِ تأسیس په جه، هَنتا تشیع ایران ِرسمی مذهب هسّه. اسا ئیرونِ دله ۸۹٪ تشیع، ۹٪ تسنن و ۲٪ مسیحیت، زرتشت، یهودیت، بهائیت و... په‌روو هسّنه.^[۱۵] در اساسی قانون ِدوازهمین اصل گانه اسلام ِدین و اثنی‌عشری مذهب رسمی دین هسنه و سایر مذاهب ایسلامی (حنفی، شافعی، حنبلی، مالکی و زیدیو ...) هم قانونی هستنه و وشون احترام ره ونه داشتن. همینتی اصل ۱۳ گانه ئیرونی مسیحیون، یهودیون و زرتشیون بعنوان اقلیت پذیرفته هسّه و بتونّه شه دین ره، تا جایی که قانون ِپه‌روو بائه، عمل هاکنِن.

پیمون‌نومه‌ئون

پیمون‌نومه‌های ایران با دیگر دولتون:

پیمون‌نومه گلستان (۱۱۹۲خارشیدی)
پیمان‌نامه ترکمانچای (۱۲۰۶ خارشیدی)
معاهده پاریس
پیمون سنتو
قرارداد الجزایر (۱۹۷۵) میون ایران و عیراق در سنه ۱۳۵۳^[۱۶]

پیمون‌نومه‌های دیگه دولت‌ئون به سر ایران:

پیمون‌نومه ۱۹۰۷

سیاستون

روابط خارجی

ایران اتا از ۱۹۲ کشور عضو سازمان ملل متحد هسته. همینتی در سازمان کشورون صادر کونندهٔ نفت اوپک، سازمان کونفیرانس اسلامی، جنبش عدم تعهد، سازمان اکو، و پیمون NPT هم عضو هسته.

روابط خارجی ایران دورهٔ جوموری اسلامی با تنشای زیادی روبرو بیه.

از جمله چالشای ایران پس از انقلاب تومبی به موارد زیر اشاره هکنیم:

جنگ تحمیلی ۸ ساله با عیراق که با یورش کشور عیراق به شروء بیه (حدود ۵۰۰ هزار بمرده، یک میلیون زخمی و هزار میلیارد دلار خسارت برای ایران)
تحریم‌ئون بولندمدت اقتصادی و فناورانه

منابع و معادن

دماوند ِکوه

مهمترین منابع ایران عبارتنه از: نفت و گاز. ایران، دیّمین ذخایر نفتی جهون، ۱۱ درصد ذخایر ثابت بیه نفتی زمین موعادل ۱۳۰ میلیارد بوشکه؛ و هم دیّمین ذخایر گازی جهون، ۱۸ درصد ذخایر ثابت بیه گاز زمین، موعادل ۲۶ تریلیون میتر موکئب ره در اختیار خادش دانه. موهم‌ترین منطقه‌ئون نفتی این کشور مسجد سلیمان، هفتگل، گچساران، آغاجاری و اسلام آباد غرب هسته. همینتی مازرون دریا هم اندوخته نفتی زیادی ره شه دله دانه. نفت قم اوستان هم در حال بهره‌برداری هسته. ویشترین معادن در حال بهره‌برداری در اوستان‌های خوراسان وجود دانه.

دیگر معادن موهم ایران عبارتنه از: معادن زوغال سنگ؛ کانیئون فلزی: طلا، منگنز، کرومیت، مس، سرب، روی، نیکل ، کبالت، نقره و اورانیوم؛ معدنی شیمیایی: گوگرد، نمک؛ سنگ‌های تزئینی میثل فیروزه؛ شن و ماسه.

صنایع

گت ‌ترین صنایع پیشرفته ایران عبارتن از: صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، فولاد، نساجی، شیمیایی، غذایی، خودروسازی، سد سازی، ایلیکتریکی و ایلیکترونیکی ئو....

سازه‌ئون موهم دستی و سنتی ایران عبارتنه از: فرش و قالی، گلیم بافی و زیلو، منبت‌کاری، خاتم‌کاری و سفال‌گری.

را‌ئون

را آهن سراسری جنوب غرب ایران ره به شومال شرق وه، شومال غرب ره به شومال شرق، و شومال شرق ره به جنوب میونی متصل سازنه. خط ‌آهنی که جنوب شرق ایران ره به شومال شرق وه متصل کانده، ابلین خط ‌آهن ایران هسته که در زمون رضاشا بساته بیه که بندر امام خمینی ره به بندر ترکمن متصل کانده. خط ‌آهن دیگری از بندرعباس تا بافق و از اونجه به سرخس (به سوی ترکمنستان) و قطور (به سوی ترکیه) اتصال دانه. شومال شرق و شومال غرب ایران هم با خط‌ آهن به هم ارتباط دارنه.

همینتی جاده‌ئون آسفالته و خاکی همه شهرون ایران ره به هم مربوط کانه. راه‌ئون کشتیرونی در مازرون دریا ، دریای عمان و خليج فارس برقرار هسته. راهون هوایی میون ویشتر گت کشورون جهون و شهرون گت ایران به ویژه تهران و شیراز برقرار هسته.

اقتصاد

در ۳۰ سال قبل جمئیت ۳۶ میلیونی ایران به ۷۰ میلیون تن زیادی بیته و ابلین موج این نسل نو به بزرگسالی برسیه. بر اساس آمارون رسمی نرخ بیکاری به ۲۲ % برسیه اما برخی کارشناسا رقم وه ره ۱۲٫۲ % دوننه. ممد خاتمی رئیس جوموری قبلی گانه: «حضور سالونه ۷۰۰ هیزار نفر به بازارکار نشونگر فشار شدیدی هسته که اقتصاد ایران ناگزیر به تحمل وه هسته.»

در دوره (۱۳۸۳–۱۳۵۳)، نرخ تورم گائی ۷ درصد بیه و گائی به مرز ۵۰ درصد نزدیک بیه و نرخ بیکاری زمونی ۳ درصد و گائی بیش از ۱۶ درصد بیه. در حالی که در زمینه بدهی خارجی، این رقم برای مدتا صفر بیه ولی گاه چنون زیاد بیه که دولت ره با بحران بازپرداخت مواجه هکرده.

گردشگران

نگاره ایرونی به سال ۹۶۴

خلاصه ای از سنتور زن در حال نواختن سنتور در سال 1830.

بر پایهٔ گزارش سازمان جهاني جهانگردی، ایران رتبه ۱۰ جاذبه‌ئون باستونی و تاریخی و روتبه‌جاذبه‌ئون طبیعی ره در جهون دارا هسته، ولی با این وجود تاالآن چندان در جذب گردشگرون خارجی موفق نبوده است. ^[۱۷]

هونر و فرنگ

فرهنگ ایرانی ریشه در تاریخ دانه. برای بشناسین فرهنگ ایران ونه به کشورون مستقلی که کنارای ایران درنه ره بدین. افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، پاکستان، ترکمنستان، آذربایجان و حتی ارمنستان و گرجستان و همچنین کوردای عراق و ترکیه همه کم یا زیاد گوشه‌ای از فرهنگ ایران ره به ارث بوردنه.حتی سرود ملی پاکستان به زوون پارسی هسته.

در مجموع تومبی عناصر فرهنگ ایرونی ره که فراتر از مرزاي ایران هسته ره به اختصار اینتی اشاره هکنيم:

زوون پارسی که مهم‌ترین شاخصه فرهنگ ایرونی هسته.
اعیاد ملی از مثل: نوروز
شخصیتای اسطوره‌ای مثل رستم و سهراب
اساطیر تمثیلی مثل: دیو، سیمرغ و...
علم و هونر
معماری ایرونی
دین اسلام و به‌خصوص مذهب تشیع

ورزش

ورزش ابّل ایران کشتی (مازرون دله) هسته و فوتبال پُرطرفدارترین ورزش وشونه. ایران ابّلین بار اولمپیک ۱۹۴۸ لندن دله با ۲۸ ورزشکار حاضر بیه و موفق به کسب اتا مدال برونز در وزنه‌برداری توسط جعفر سلماسی بیه. ایران پس از وه در ۱۳ دورهٔ دیگر هم شرکت هکرده و تنها ۲ اولمپیک ۱۹۸۰ مسکو و ۱۹۸۴ لوس‌آنجلس ره تحریم هکرده. بهترین مقوم ایران در اولمپیک روتبهٔ ۱۴ در اولمپیک ۱۹۵۶ ملبورن هسته.