افخانسون

افغانستان یا افخانسّون اتا آسیایی کشور هسه. اینتا کشور آسیای میون کته و کول ِسر بنه هسته و خاشکی‌دکت مملکت هسته که هیچ دریوئی جه راه ندارنه. افغانسّون دیسایگون(همسایگون) ، پاکستان جنوب و شرق ور جه، ایران غرب ور جه، تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان شمال ور جه و چین ات‌که شمال شرقی ور جه هستنه. افغانون ِنیشتگا (=پایتخت) کابل هسه و وشون رسمی زوون دری (فارسی) هسته. افغانسّون دله نژادی و زوونی تنوع وجود دارنه پشتوها، تاجیکون، هزاره‌ها، اوزبکون، بلوچ‌ها و غیره این کشورِ جمیعت ره تشکیل دِنّه. افغانستان قدیم تاریخ دارنه و گتِ خراسونِ دله دَیّه. اینتا سامون تاریخ بعنوان اتا مستقل کشور، صفویون جه سیوا بیّن جا شروع وانه. افغانستان شه جدیدِ تاریخ دله خله جنگ بدی‌یه و بریتانیا، شوروی و ناتو-آمریکا اونجه لشکرکشیونی داشتنه و اسلامی جهاد هم خله این کشور تاریخ و سیاست دله تأثیر دارنه. اسا طالبان، که اتا تروریست گروه بشناسی وانه، افغانستان ره شه میس دله دارنه.

افخانسون ِموقعیت
نیشتنگا		کابل شرقی′۰۸°۶۹ شمالی′۳۱°۳۴
حکومت ِنوع		اسلامی جمهوری
چیزونی که باعث بساتن بینه • اعلام استقلال • برسمیت بشناسی‌ین		بریتانیا جه ۱۶ اسد ۱۲۹۸ (۱۹۱۹) ۲۷ اسد ۱۲۹۸ (۱۹۱۹)
گتی
-	گتی	۶۴۷،۵۰۰کیلومتر مربع (۴۱ام)
جمعیت
-	سرشماری	۲۸،۳۹۵،۷۱۶  (۳۷ام)
-	جمعیت انبسی	۴۳٫۵‎/km۲‏ (۱۵۰اُم)
جی‌دی‌پی	(تخمین ۲۰۰۹)
-	مجموع	۲۶٫۹۷۶ میلیارد دلار (۹۶ام)
-	سرانه	۱،۰۰۰ دلار (۱۷۲ام)
اچ‌دی‌آی (۲۰۰۷)		۰٫۳۵۲ (پایین) (۱۸۱ام)
پول یکا		افغانی (AFN)
زمونی منطقه		(جهونی ساعت+4.30)
-	تابستونی (DST)	بدون تغییر (جهونی ساعت)
اینترنتی دامنه		.af
تلفن پیش‌شماره		+۹۳

تاریخ

سرزمین‌های دربردارنده افغانستان نقطه مرکزی راه ابریشم و مهاجرت انسان‌ها به. باستان‌شناسان شواهدی از سکونت انسان‌ها تا بیش از ۵۰،۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح به‌دس باردنه. تمدن شهری ممکن هسه اینتا قلمرو دله، بین ۳،۰۰۰ تا ۲،۰۰۰ سال پش از میلاد شروع به.

پیش از اسلام جایی که اسا افغانستان دره، ایرانی قبایلی دیینه که وشون ره سکایی گاتنه. این منطقه قدیم‌الایام جه گت خراسان ِجزء بی‌یه و اسلامی دوره‌ئون گادِر هم اتا مهم منطقه بیّه چون خراسان جه خله سلسله‌ئون بلند بَیینه و قدرت ره شه دس داشتنه. طاهریون، سامانیون، غزنویون، غوریون، سلجوقیون و چغتاییون واری سلسله‌ئون خراسان جه راست بَیی‌بینه. ترک‌تبار مردمون خله خراسانیون جه ارتباط داشتنه و وشون خون هئی بخارده و اَی مغولون هم که بمونه، این منطقه دله خله قدرت داشتنه و تیموریون اینجه جه هرستانه و بوردنه هند ره بَیتنه.

احمد شاه دورانی که افغانستان ره بصورت اتا سیوا مملکت دربیارده و وه ره «بابای افغان» نوم هدانه.

وقتی افغانستان اتا میونی سرحدات بیّه که گورکانیون و صفویون وسط قرار بَیته، بعضی خانواده‌ئون اونجه شه وسّه سرسیوایی هاکردنه و شاه سلطان حسین گادِر بی‌یه که هوتکیون، محمود افغان ِرهبری جه، قیوم هاکردنه و کل ایران ره بَییتنه و صفویون ِامپراتوری ره رقد بدانه. نادرشاه اَی افغان‌ها ره سرکوب هاکرده و حتا وشون ِفرارهاکردون ره تعقیب هاکرده و بورده هند و گورکانیون ره شکست هدا. ولی اَی ایران ِمرکزی حکومت که ضعیف‌ته بیه، افغانستان دله محلی خاندان‌ها سرسیوا بَیینه. احمد شاه دورانی سال ۱۷۴۷ میلادی، خلأ قدرتی که پیش بمو بی‌یه جه استفاده هاکرده و دورانیون ِسلسله ره بساته و افغانستان ره مستقل هاکرده.

قاجارون ِدوره بی‌یه که بریتانیا افغانستان ره اشغال هاکرده و اونجه امیرون - که این گادِر بارکزایی ِسلسله جه بینه - جا بخاسته توافق هاکنن که شه سامون‌سر ره تعیین هاکنن و مرزی که اسا پاکستون-افغانستون وسط دره ره دقیقاً میّن هاکردنه. بریتانیا خاسته اینتی هند و روسیه میون اتا حائلی دیفار بکشه و افغانستان ره هندِ پیش‌مرگ هاکنه که روسیه دَم ره بَیره. قاجارون موفق نَیینه که افغانستان ره حفظ هاکنن و پاریس پیمون دله رسماً ایران قبول هاکرده که این کشور ره برسمیت بشناسه.

امان‌الله خان شاهی بی‌یه که سعی هاکرده این کشور دله اصلاحات انجام هاده و افغانستان ره مدرن هاکنه ولی مخالفون جنگ شروع هاکردنه و یک سال دله‌یی جنگ بی‌یه ولی بارکزایی ِشاهون با این که خله صدمه بخاردنه، قدرت ره حفظ هاکردنه و محمد نادر شاه بقدرت برسی‌یه. اما محمدنادر ره هم ترور هاکردنه و بکاشتنه تا سال ۱۳۱۲ شمسی محمد ظاهرشاه شاه بیی‌یه. محمدظاهرشاه محبوبیت داشته ولی آخرین شاهی بی‌یه که افغانستان بخادش بدی‌یه. ونه عامی‌پسر، محمد داوود خان، کودتا هاکرده و شاه ره تبعید هاکرده و افغانستان جمهوری ره بساته. این جمهوری عمر خله نیّه و ونه تنها رییس هم همون داوود خان بی‌یه.

سال ۱۳۵۷ شمسی شوروی ِطرفدارون دکلستنه افغانستان دله و جنگ سرد ِاوضاع دله این کشور درون اتا دست‌نیشت دولت بساتنه که وه ره افغانستان دموکراتیک جمهوری گاتنه. این حکومت زمون مسلمون‌ها که کمونیسم ره بی‌خدایی دونستنه، خله مخالفت هاکردنه و حتا کشورون دیگه جه افراطی مسلمون‌ها و جهادیون جمع بَیینه تا افغانستان ره شوروی دَس جه نجات هادن. آمریکا و غربی کشورون هم مجاهدون ره کومک کاردنه چون خاستنه شوروی ره شکست هادن.

شوروی ِدست‌هنیشت دولت سال ۱۳۶۶ شمسی جنگ دله سقوط هاکرده و مجاهدون افغانستان اسلامی دولت ره بساتنه. ولی خادی مجاهدون هم چن دسته بینه. اتی گروه که بقیه جه افراطی‌ته بینه و وشون رهبری ره اتا عربستونی - اسامه بن لادن نوم - بعهده داشته، طالبان ره تشکیل هدانه و جدیدِ حکومت جه هم جنگ دکتنه و برهان‌الدین ربانی، که اسلامی دولتِ رییس بی‌یه ره چار سال بیّه په، دَرهاکردنه. طالبان شه حکومت اسم ره بی‌یشته افغانستان اسلامی امارت و شه ره اتا گت‌ته سازمان دله جا هدا که وه ره بعداً القاعده بائوتنه.

بودایِ موجستمه که طالبان وقتی سال ۲۰۰۱/۱۳۷۹ بقدرت برسینه، وه ره رِقِد بدانه و ونه خرابه فقط اسا دره.

طالبان ِاسلامی امارت ره فقط دِ تا کشور پاکستون و امارات برسمیت بشناسینه و وشون حکومت حتا متحد ملل سازمان دله عضو نیی‌یه. طالبان ِخشونت دنیا دله معروفیت پیدا هاکرده و وشون مجازاتون و اسلامی شریعتِ اجرا هاکردن روزنومه‌ئون دله جا درزوئه. سال ۲۰۰۱ میلادی و ۱۱ سپتامبر روز دله، طالبان دِ تا مسافرکشی بالون ره آمریکا دله بدزدی‌یه و وشون ره انتحاری بزوئه ساختمون‌ها دله. این کار باعث بیّه ات‌خله آمریکایی بمردنه و جورج بوش که آمریکای رییس‌جمهور بی‌یه، جری بیّه و افغانستان ره حمله هاکرده و طالبان ره سرکوب هاکرده. اون گادِر مجاهدونی که شمال ائتلاف دله دَیینه و هنتا طالبان جه جنگستنه و مقاومت کاردنه، آمریکایِ کومِک جه موفق بَیینه کابل ره بَیرن و افغانستان اسلامی جمهوری ره تشکیل هادن. البته وشون ِاتا مهم رهبر - که احمد شاه مسعود بی‌یه - این جنگ‌ها دله بمرده. اون گادِر جه ناتو و آمریکاییون ات‌خله نیرو ره افغانستان دله داشتنه تا این کشور دِباره طالبان دَس نکفه.

سال ۲۰۲۱ میلادی جو بایدن دستور هدا که آمریکاییون و ناتو بعد بیست سال وردگردن شه کشور. آمریکا پیش‌ته اتا پیمون طالبان جه دَوِست بی‌یه ولی همین که کشور ره خالی هاکردنه، طالبان کوهون جه دکلستنه بجیر و تموم شهرون ره خله سریع بَییتنه و ارتشی که این بیست سالی افغانستان وسّه بسات بینه، خله زود شکست بخارده. افغانستان ِاسلامی جمهوری ِرییس‌جمهور، اشرف غنی، هم فرار هاکرده و بورده تاجیکستان.

جوغرافی

افغانستانِ ولایاتِ نقشه که شماره‌بی‌یشت هستنه.

افغانستان اتا کشور هسه که میونی آسیا دله دره. اینتا کشور هماسینون شمال ور جا تاجیکستون، اوزبکستون و تورکمنستون هسنه. ونه دیگه همساینون نوم ایران غرب ور پاکستون جنوب ور و چین شرق ور هسنه. افغانستان اتا ایرانیج زوون کشور هسه. ونه ویشتر مردم ایرانیج و موسلمون هسنه.

افغانستان کول دله اتا کوهستونی کشور هسه. اینتا کشور گت کوهون نوم هیندوکوش و سولیمان هسه. ونه گتی ۶۵۲۰۰۰ کیلومتر مروبع هسه و ۲۱ میلیون نفر جمعیت دارنه. ونه گت رودون نوم آمودریا، کابل، هریرورد و هیرمند هسه. اینتا کشور نیشتگا کابل هسه. ونه دیگه گت شهورن نوم هسه: قندهار، هرات، مزارشریف و غزنین.

ولایات

افغانستون ره ۳۴ تا «ولایت» جه رَسِد هاکردنه.

افغانستون ولایتون لیست

ولایت	نقشه‌سر شماره	ایزو 3166-2	کُد	مرکز	گتی (km2)	جمیعت (2015)	جمیعت (2020)	جمیعت انبسی (بر km2 2020)	تعداد والسوالی‌ها	ناحیه	قطب
بدخشان	30	AF-BDS	BDN	فیض‌آباد (افغانستان)	44,836	950,953	1,054,100	23.5	29	شمال شرق	شمال
بادغیس	4	AF-BDG	BDG	قلعه نو (افغانستان)	20,794	495,958	549,600	26.4	7	غرب	مرکزی
بغلان	19	AF-BGL	BAG	پلخمری	18,255	910,784	1,014,600	55.6	16	شمال شرق	شمال
بلخ	13	AF-BAL	BLH	مزار شریف	16,186	1,325,659	1,509,200	93.2	15	شمال غرب	شمال
بامیان	15	AF-BAM	BAM	بامیان	18,029	487,218	495,600	27.5	7	غرب	مرکزی
دایکندی	10	AF-DAY	DYK	نیلی (افغانستان)	17,501	507,339	516,500	29.5	8	جنوب غرب	جنوب
فراه	2	AF-FRA	FRH	فراه	49,339	507,405	563,000	11.4	11	غرب	مرکزی
فاریاب	5	AF-FYB	FYB	میمنه	20,798	998,147	1,109,200	53.3	14	شمال غرب	شمال
غزنی	16	AF-GHA	GAZ	غزنی	22,460	1,228,831	1,362,500	60.7	19	جنوب شرق	جنوب
غور	6	AF-GHO	GHR	فیروزکوه (غور)	36,657	790,296	764,500	20.9	11	غرب	مرکزی
هلمند	7	AF-HEL	HEL	لشکرگاه	58,305	924,711	1,446,200	24.8	13	جنوب غرب	جنوب
هرات	1	AF-HER	HRT	هرات	55,868	1,890,202	2,140,700	38.3	15	غرب	مرکزی
جوزجان	8	AF-JOW	JZJ	شبرغان	11,292	540,255	602,100	53.3	9	شمال غرب	شمال
کابل	22	AF-KAB	KBL	کابل	4,524	4,372,977	5,204,700	1,150.5	18	مرکزی	مرکزی
قندهار	12	AF-KAN	KRD	قندهار	54,844	1,226,593	1,399,600	25.5	16	جنوب غرب	جنوب
کاپیسا	29	AF-KAP	KPS	محمود راقی	1,908	441,010	488,300	255.9	7	مرکزی	مرکزی
خوست	26	AF-KHO	KST	خوست	4,235	574,582	636,500	150.3	13	جنوب شرق	جنوب
کنر	34	AF-KNR	KNR	اسعدآباد	4,926	450,652	499,400	101.4	15	شرق	مرکزی
کندز	18	AF-KDZ	KDZ	قندوز	8,081	1,010,037	1,136,700	140.7	7	شمال شرق	شمال
لغمان	32	AF-LAG	LGM	مهترلام	3,978	445,588	493,500	124.1	5	شرق	مرکزی
لوگر	23	AF-LOG	LGR	پل علم	4,568	392,045	434,400	95.1	7	مرکزی	مرکزی
ننگرهار	33	AF-NAN	NGR	جلال‌آباد	7,641	1,517,388	1,701,700	222.7	23	شرق	مرکزی
نیمروز	3	AF-NIM	NRZ	زرنج	42,410	164,978	183,600	4.3	5	جنوب غرب	جنوب
نورستان	31	AF-NUR	NUR	پارون	9,267	147,967	163,800	17.7	7	شرق	مرکزی
پکتیا	24	AF-PIA	PAK	گردیز	5,583	551,987	612,000	109.6	11	جنوب شرق	جنوب
پکتیکا	25	AF-PKA	PKT	شرن	19,516	434,742	775,500	39.7	15	جنوب شرق	جنوب
پنجشیر	28	AF-PAN	PJR	بازارک	3,772	371,902	169,900	45.0	7	مرکزی	مرکزی
پروان	20	AF-PAR	PRN	چاریکار	5,715	664,502	737,700	129.1	9	مرکزی	مرکزی
سمنگان	14	AF-SAM	SAM	ایبک	13,438	387,928	430,500	32.0	5	شمال غرب	شمال
سرپل	9	AF-SAR	SRP	سرپل (شهر)	16,386	559,577	621,000	37.9	7	شمال غرب	شمال
تخار	27	AF-TAK	TAK	تالقان	12,458	983,336	1,093,100	87.7	16	شمال شرق	شمال
اروزگان	11	AF-URU	ORZ	ترین‌کوت	11,474	386,818	436,100	38.0	6	جنوب غرب	جنوب
میدان وردک	21	AF-WAR	WDK	میدان‌شهر	10,348	596,287	660,300	63.8	9	مرکزی	مرکزی
زابل	17	AF-ZAB	ZBL	قلات (افغانستان)	17,472	304,126	384,300	22.0	9	جنوب غرب	جنوب

نگارخنه

• 
  چارفصل
• 
  کوهون
• 
  بند امیر
• 
  ریگ، قندهار
• 
  پروان کوهستون سر ورف نیشته
• 
  خواجه بهاالدین
• 
  منظره
• 
  بامیان دره
• 
  کونار
• 
  دهله سد
• 
  کورنگال دره
• 
  بدخشان
• 
  میون مزارشریف و کندوز
• 
  ارزقان
• 
  کوندر
• 
  سمنگان
• 
  کونار روخنه
• 
  ارغنداب روخنه
• 
  قندهار
• 
  کپیسا
• 
  ننگرهار
• 
  غزنی
• 
  ارزقان
• 
  پکیتا کوهون
• 
  هندوکش کوهستون
• 
  سالنگ تونل
• 
  سالنگ
• 
• 
  بادغیس
• 
  بغلان
• 
  پنجشیر دره
• 
  هلمند
• 
  قندهارِ ارغنداب
• 
  فاریاب
• 
  تنگی دره
• 
  هریرود
• 
  بگرام و پروان جاده
• 
  کابل‌رود
• 
  زابل
• 
  غور
• 
  پکتیکا
• 
  کابل
• 
  هرات
• 
  ارزقان
• 
  خوست
• 
  فراه
• 
  نیمروز
• 
  لوگر

فرهنگ

ویشتر افخانئون مردمون پشتویی زوون ره گپ زننه. ونه دیگه شمال دله مردم فارسی زوون ره گنش کننه. افغانستان مردمون ویشتر موسلمون هسنه، ولی وشون دله اتی کمه بودایی هم درنه.

قومیت

توزیع جغرافیایی گروه‌های قومی افغانستان

افغانستان دله ویشترین جمیعت ره سه قومیت پشتون، تاجیک و هزاره دارنه. غیر این سه‌گروه، اقوام دیگر هم کشور گوشه-کنار درنه و هرکامین شه زوون و فرهنگی مختلف دارنه. آمار دقیقی این اقوام جمیعت جه وجود ندارنه و فقط تقریب زندنه که هرکامین چنده جمیعت دارن:

افغانستان مردمون

نوم	عکس	آمریکاییون ِتخمین (۲۰۰۴ تاسا)	آمریکاییون تخمین (پیش از ۲۰۰۴)
پشتون‌ها		۴۲٪	۳۸–۵۰٪
تاجیک‌ها		۲۷٪	۲۶٪ (کمتر از ۱٪ قزلباش)
هزاره‌ها		۹–۲۵٪	۱۰–۱۹٪
ازبک‌ها		۹٪	۶–۸٪
ایماق‌ها		۴٪	۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار
ترکمن‌ها		۳٪	۲٫۵٪
بلوچ‌ها		۲٪	۱۰۰ هزار
بقیه (پشه‌ای‌ها، نورستانی‌ها، سیدها، براهویی‌ها، اقوام پامیری و دیگران)		۴٪	۶٫۹٪

قدیم‌ته پشتون‌ها کوهی بینه و جنوب‌شرقی طرف دَیینه؛ وشون بنه‌وار سرد و کم‌قوت زمین و صعب‌العبور بی‌یه. شمالی مناطق که اونجه‌ی خاک بتتر هسته و کشاورزی وانه، تاجیک و اوزبک دَیینه و وشون بنه‌وار شوروی ِسامون جه تا کابل و مزارشریف رسی‌یه. مرکزی مناطق هم هزاره‌ئون و ایماق مردم دیینه؛ هزاره‌ها هم تاجیک‌ها واری فارسی زوون جه گپ زنّه ولی وشون لهجه و مذهب فرق کانده و هزاره اکثراً شیعه هستنه. افغانستان جنوبی‌وَر کویری هسته و بلوچی مردم اونجه درنه. ایران سامون وری که غربی‌ور وانه هم قدیم فارس بینه. اتا نورستان منطقه هم شرقی طرف دره که قدیم وه ره «کافرستون» گاتنه و اونجه مردم هندو-بودایی بینه ولی افغانی شاهون اونجه ره مسلمون هاکردنه و ونه اسم ره بی‌یشتنه نورستان.

افغانستان حکومت قدیم‌تاسا ویشته پشتون‌ها دست دیی‌یه و وشون همیشک سعی داشتنه که شه هم‌زوون ره کشور دله تنک‌ترو هاکنن تا کشورِ فرهنگ و زوون ات‌جور باوه و اصطلاحاً دولت-ملت بساجن. همینسه اسا پشتون‌ها تموم افغانستان دله بکلست هستنه و ویشترین جمعیت ره دارنه.

ایقتصاد

افخانئون پیل یکا افغانی هسه. اینتا کشور اتا دنیا فقیرترین کشور هسه.