سوییس

سوئیس یا سوییس (آلمانی جه: Schweiz، فرانسوی جه: Suisse، ایتالیایی جه: Svizzera) که ونه رسمی نوم سوئیس ِکنفدراسیون (لاتین جه: Confoederatio Helvetica) هسته، اتا کشور ِنوم هسته که اروپای غربی منطقه دله دَره و شمال جه آلمان، شرق جه اتریش و لیختن‌اشتاین، جنوب جه ایتالیا و غرب جه فرانسه جه سامون دانّه. این کشور جمعیت ۷٫۵ میلیون نفره و ونه گتی (=مساحت) ۴۱٬۲۹۰ کیلومتر مربع هسته. سوئیس کشوری هسته که ونه حکومِت کنفدرال ِجمهوریه و ۲۶تا شهرستون دانه که وشون نوم ره «کانتون» گننه و هرکمین سِوا-سِوا اداره وانّه. سوئیس نیشتنگا (=پایتخت) نوم برن هسته و ونه اقتٮصادی قطبون دِتا شهر ِژنو و زوریخ هستنه. سوئیس ثروتمندترین کشورون جه هسته و ونه مردم میونگین نفری ۳۹٬۰۰۰ دلار درآمد دارنه. سوییس ِکشور چن‌زوونه هسته و ونه دله چارتا رسمی زوون ِآلمانی، فرانسوی، ایتالیایی و رومانش دره. ونه مردمِ سنتی مذهب هم یک‌دست نی‌یه و اتی کاتولیک و اتی دیگر پروتستان هستنه.

Confoederatio Helvetica (لاتین) Schweizerische Eidgenossenschaft (آلمانی) Confédération suisse (فرانسوی) Confederazione Svizzera (ایتالیایی) Confederaziun svizra (رومانش) سوئیس
ملی شعار: اِتّا همه وسّه، همه اِتّا وسّه
ملی سرود: مزموز سوویس
سوئیس ِموقعیت
سوئیس ِموقعیت
نیشتنگا		برن شرقی′۲۷°۷ شمالی′۵۷°۴۶
گت‌ترین شهر		زوریخ
رسمی زوون		آلمانی ایتالیایی فرانسوی رومانش
حکومت ِنوع		کنفدرالیسم
حاکمون نوع  • پارلمونی جمهوری		آلاین برست
موارد منجر به تشکیل هابزبورگ ِشاه وشون ره اجازه هدا که مستقل بوون		۱ آگوست ۱۲۹۱
گتی
-	گتی	۴۱٫۲۸۵کیلومتر مربع (۱۳۶)
-	‌ئو‌ (٪)	۴٫۲
جمعیت
-	سرشماری	۷٬۵۹۱٬۴۰۰  (۹۵ام)
-	جمعیت انبسی	۱۸۱٫۴‎/km۲‏ (۶۱ام)
جی‌دی‌پی	(تخمین ۲۰۰۷)
-	مجموع	۲۹۶٫۲ میلیارد دلار (۳۸ام)
-	سرانه	۳۸٬۷۰۶ دلار (۶ام)
اچ‌دی‌آی (۲۰۰۶)		۰٫۹۵۵ (بالا) (۷ام)
پول یکا		فرانک (CHF)
زمونی منطقه		UTC (جهونی ساعت+۲)
-	تابستونی (DST)	CEST (جهونی ساعت)
اینترنتی دامنه		‎.ch‏
تلفن پیش‌شماره		+۴۱
سوئیس ِموقعیت

سلتیون اولین کسایی بینه که سوییس دله دَیینه. اتا تیره وشون جه که هلوتیا (Helvetia) نوم داشتنه پیش از رومیون سوئیس دله دَیینه و ژورا و آلپ ِکوهون دله زندگی کاردنه و اونجه ره هلوتیا نومِستنه. هلوتیا ره سال ۵۸ پیش از میلاد ژولیوس سزار بَییته. قرن پنجم میلادی ژرمنون این سرزمین دله بمونه و روخنه‌ئون پَلی سِره بِساتنه. ژرمنون و بورگون (Burgun) و فرانکون چنتا مستقل ِجامعه تشکیل هِدانه. وشون سال ۶۳۹ میلادی اتا دولِت بساتنه که بعداً ونه نوم فرانسه بَیّه. قرن نهم گادِر سوابیا (Swabia) و بورگوندیون (Burgundians) همدیگه سِوا بَیینه و سال ۱۰۳۳ روم مقدس امپراتوری وشون ره دِباره اتا متحد منطقه هاکِرده. منطقه‌ی ِحکومت قرن سیزَّهم کنت‌ها و خاندان‌ها (هابزبورگ دستوری) و محلی حاکمون میون رَسِد بیّه. سال ۱۲۹۱ سه‌تا پچیک ِشهر، اوری و شوییز (Schweiz) و آنتروالدن (Ulterwalden) نومی، اتا اتحادیه بساتنه که کم‌کم گت‌ته بیّه و سوئیس ِکنفدراسیون ره تشکیل هدا. این شهرها که هرکمین سیوا-سیوا اداره بینه، ات‌که بگذشته په، تصمیم بیتنه که شه خارجی مسائل وسّه هم‌نظر بوون و جنگ‌ها دله بی‌طرفی پیش بَیرن.

سوئیس دِنیا دله بی‌طرفی جه معروف هسته. این کشور سال ۱۸۱۵ تاسا هَنتا هیچ جنگ دله شرکت نَکارده. همینسه خله از بین‌المللی سازمان‌ها، سرخ صلیب و جهونی تجارت سازمان واری، ونه دله دَرنه. متحد ملل سازمان هم دِتا شعبه اروپا دله دانّه که اتا همین ژنو دَرون دَره. سوئیس ِملّی روز ۱ اوت ۱۲۹۱ هسته و این روز ره سوئیس دله ملی تعطیلات جزء هاکِردنه.

جوغرافی

سوییس ِکشور اروپای قاره میونه کته. این کشور ِغرب‌وری فرانسه و ونه شمال‌وری آلمان و ونه شرق‌وری اتریش و لیختن اشتاین درنه و ونه جنوب‌وری هم ایتالیا دره. سوییس ِحدود شمال تا جنوب ۱۳۵ مایل (۲۲۰ کیلومتر) و شرق تا غرب ۲۲۰ مایل (۳۵۰ کیلومتر) بکشی‌یه هسته.

سوییس اروپایِ هیدروگرافی نقشه دله میونه کته؛ یعنن اروپایِ اصلی روخنه‌ئون خله‌شون سوییس دله جه در زنّه. رون که مدیترانه دله بشندی وونه و راین که شمال دریو وری شونه، سوییس ِکوهون جا سرچشمه گیرنه. سوییس ِآب‌هوا ونه چار طرف جه تأثیر گیرنه: ونه غرب‌وری جه اطلس اوقیانوس ِجریون وه ره چک گیرنه که ملائِم وا زنده و نم‌دار هوا دارنه. ونه شمال جه خشک و بچا وا اِنه که شمالی قطب جا اِنه. شرق‌طرفی هم قاره‌ای آب‌هوا سوییس ره چک گیرنه که زمستون دله سردته و تابستون دله گرم‌ته هسته. جنوب جه هم گرم و نم‌دار جریون مدیترانه دریا جه بالایی اِنه. این چارتا اقلیمِ هئی برسی‌ین باعث وونه سوییس دله آب‌هوا خله تغییرات داره و ونه دِما و وارش ِنوسان ره زیاد هاکنه.

سوییس ِتوپوگرافی نقشه که کوهون و روخنه‌ئون ره سراق دنه.

سوییس دله سه‌تا طبیعی قسمت دره: جورایِ کوهون که شمال‌غربی طرفی کتنه، آلپ ِکوهون که جنوب و شرق جا گیرنه و میتلند یا ونه مرکزی فلات که دِتا رشته‌کوه میونه هسته. جورایِ کوهون، سوییس ِیک‌هشتم ره شامل وونه و جنگلی پوشش دارنه. جورای بلندترین چکل حدود ۵۵۰۰ فوت (۱۷۰۰ متر) بلندی دارنه که آلپ جه خله پچیک‌ته هسته و همینسه جورا دله رفت-روش خله سخت نیّه. جورا دله وارش خله زنده و زمستون دله ورف زیاد وارنه. این منطقه دله بی‌یه که ساعت‌سازی ِصنعت رُش هکته. آلپ ولی اتی بلند کوهون نوم هسته که ونه گتِ چکل والیس کانتون دله دره و ۱۵۲۰۳ فوت (۴۶۳۴ متر) بلندی جه، سوییس ِمرتفع‌ترین نقطه هسته. آلپ اروپایِ ئو ره تأمین کنده و ونجه خله روخنه‌ئون سرجیر راه کفنه و اروپایِ بنه ره دوره کننه. سوییسی‌ها آلپ ره راه‌آهن و تونل و پل جه هدار هکردنه و اینتی اروپایِ مسیرها خله نزدیک‌ته و راحت‌ته بیه. سومین ناحیه میتلند هسته که سوییس ِیک‌چاروم ره شامل وونه و دِ تا کوه ِمیانه‌یِ فلات هسته. میتلندِ دِ وَر هم دِتا دریاچه درنه: ژنو دریاچه که ونه غرب دره و کنستانس دریاچه که ونه شرق کته. میتلند کشاورزی برکت دارنه و سوییس ِاصلی شهرون و ونه اقتیصاد اینجه شکل بیتنه.

چون سوییس ِچارطرف، چار جور آب‌هوا دارنه، ونه طبیعت هم چار تی هسته: غرب وری مرس و مرز دار درإنه. شرق طرفی ممرز و اروپایی کاج ویشته هسته. آلپ ِشمالی نیمه صنوبر ِجنگل دره و جنوب هم مازو هکلست هسته. آلپ ِکوهون دله گیاهی پوشش خله توندارایِ دستوری هسته و اسکی پیست ِبساتن باعث بیّه که خله آسیب بخرده. ویشترین حیوون هم آلپ ِمنطقه دله زندگی کننه. ویشتر سال دله شکار ممنوع هسته و سالی یک فصل ره میرشکارون ره اجازه دنه که حیوون بزنن. مارموت، کوهی بز، شوکا، آغو، لوآس، گورکن، عاروسک، جول و قزل آلا این کشور ِاصلی حیوون‌ها هستنه.

تاریخ

پیش از کنفدراسیون

۲۵۰۰۰۰ سال پیش جایی که سوئیس هسته، سنگی وسایل کب‌بی‌یه و ۵۰۰۰۰ سال پیش از میلاد جه نئو آندرتالون اونجه شکار کردنه و آلپ ِیخ‌بزه کوه‌های دورتادور گردستنه و اشکاری‌گو و اش دمبال دینه. حدود ۱۲۰۰۰ سال پیش از میلاد هومو ساپینس (باهوش آدمون) بمونه اونجه و حدود ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد اتی عصر حجری تمدن بساتنه که کو گنم پرورش دانه و دامداری بلد بینه. حدود ۱۸۰۰ پیش از میلاد هم وشون عصر برنز شروع بیّه.

عصر آهن گدر، حدود ۸۰۰ پیش از میلاد، سلتی مردمون و رایت‌ها دِ گروهی بینه که بمونه سوییس دله هنیشتنه. سلتیکِ تمدن فلزکاری و سرامیک بساتن و جواهرساتن ره خار-خار دونستنه و وشون جه آثاری کشف بیّه. شهرهایی که سوئیس میتلاند و آلپ ِهَن وَر وجود دارنه ره اول سلتی‌ها بنا هاکردنه. حدود ۵۸ پیش از میلاد اتی ژرمنی قبایل شمال‌وری جه رد دکلستنه که سلتی‌ها ره کوچ هدانه و جولیوس سزار، روم امپراتوری، هم جنوب وَری جه بمو و وشون منطقه ره حمله هاکرده.

سزار آگوستوس سال ۱۵ پیش از میلاد، سوییس ره بَیته و روم ِامپراتوری ِاوستان هاکرده. شهرها گت‌ته بَینه و اتی جدیدِ شهر هم بسات بینه. رومی‌ها ئو ره کانال‌هکشی هاکردنه و تیاتر و میدون بساتنه و کشاورزی ره بتتر هاکردنه. رومی‌ها اتی میوه، سبزی و دارون ره بیاردنه سوییس و اونجه انگور مل پرورش ره شروع هاکردنه. گندم و منگوگ هم بیاردنه و سوییس ِپندیر اون گدر تاسا معروف هسته. جاده‌های وضعیت هم خله خار بیّه و سال‌های ۱۰۱ تا ۲۶۰ میلادی، سوییس ِرومی تمدن خله رفاه و آرامش داشته. قرن چاروم مسیحیت هم سوییس دله تنک بیّه و اتا داستان دربمو که چنتا مسیحی شهید ره والیس ور بکوشتنه و این داستان سوییس ِمسیحی هویت ره قوی‌تر کرده.

ژرمنی قبایل که شمال وری جه یمونه، سال ۲۵۹-۲۶۰ میلادی موفق بَینه رومی دیفار ره له بدن و هکش-دکش داشتنه تا سال ۴۰۰ میلادی سوییس ره رومی‌ها دست جه در بیاردنه. چنتا ژرمنی قبیله سوییس دله هنیشتنه که گت‌ترین‌شون بورگوندی‌ها بینه که قرن پنجم پسی، شهرونی که اسا فرانسوی گپ زنّه دله ساکن بَینه. این مردمون و رومی-سلتیکی مردمونی که از قبل دَینه، هئی جا پشو بخردنه و جذب همدیگر بینه. قرن شیشم و هفتم آلِمانی‌ها همینتی جنوب وَری کوچ کردنه و وشون فرهنگ و زوون کم‌کم سلتی‌ها دله هم جا هکته و سلتی فرهنگ عقب-عقب بکشی‌یه و اسا فقط بعضی کوهی مناطق دله رومانش ِزوون جه گپ زننه و سوییس باقی ِشهرون ژرمنی‌تبار زوون دارنه.

بورگوندی‌ها و آلِمانی‌ها قرن پنجم و شیشم فرانک امپراتوری دست بـِن دَینه و زمونی که قرن نهم گدر شارلمانی بقدرت برسی‌یه، ونه سامون دله حیساب امونه. بورگوندی قبیله کاتولیک بینه و بقیه‌ی شهرون دله ایرلندی-اسکاتلندی راهبون شه دین ره تبلیغ کردنه. سنت گالن اتا راهب نوم بی‌یه که سوییس دله اتا صومعه شه وسّه بساته و اسا اتا شهر ونه نوم هسته. شارلمانی بمرده په، ونه زک‌زا امپراتوری ره شه میون رسد هاکردنه و سوییس هم چن تیکه بیّه و این منطقه دله دوازده‌تا اسقف‌نشین بساتنه.

قرن یازّهم روم مقدس امپراتوری شه آلمانی امپراتورها جه اسماً اروپای گت‌آقا بی‌یه ولی سوییس واری مناطق که دیر بینه، شه وسّه سیوا-سیوا حاکم داشتنه. فئودال زمین‌دارون کم‌کم شه ره شاه بنومستنه و تا قرن سیزهم هر شهری اتا ابتدایی قدرت داشته که اداری و قضایی مسائل ره حل کردنه. زاهرینگن، ساووی، کیبورگ و هابزبورگ واری سلسله‌ئون زمونی که قرون وسطا بی‌یه، اتی شهر و صومعه ساتنه که تجارت ره رونق هادن. تا سال ۱۳۰۰ میلادی حدود دویست شهر سوییس دله وجود داشتنه ولی فقط چنتاشون اهمیت پیدا هاکردنه و گتِ شهر بَینه. ساووی و زاهرینگن جنگ دکتن باعث بیّه که زاهرینگنی‌ها برن ِشهر ره ات‌جا بسازن که دشمن نتونه وه ره بَیره. فریبورگ شهر ره هم اتا جا بساتنه که تاجرون ِراه‌سر بی‌یه و روخنه ونه پلی جه درشی‌یه. کیبورگ خاندان هم وینترتور، زوگ، آرائو و بادن شهرون ره آباد هاکردنه. ساووی سلسله هم شه مرکزیت ره ژنو دله داشتنه و وشون سامون تا مودون و ایوردون و والیس دمباله داشته.

قرن سیزهم زاهرینگن و کیبورگ ِحکومت دپاشنی بیّه و ساووی سامون هم پئی بورده و اینتی هابزبورگ سلسله سوییس دله قدرت پیدا هاکرده. رادولف اول شه نیشتگا ره اتا قلعه قرار هدا که منطقه‌ی اصلی روخنه‌ئون وسّه اونجه هئی جا برسن و تجاری مسیرون سر اونجه گرد بی‌یه.

کنفدراسیون بساته بیّن

پیمون‌نومه که سال ۱۲۹۱ بنویشت بیّه.

سه‌تا پچیک مله دَینه که وشون نوم اوری، شوییز و آنتروالدن بی‌یه و وشون ِاهالی اتی آزادِ کشاورز بینه که در اصل وشون ِاربابون وشون ره برسنی بینه نخاش کوهِ دله که جنگل آباد هاکنن و زمین ره کشت هاکنن. این مردمون وضع نخار بی‌یه چون اونجه بنه مصیبت (لائیز و وسیه و... واری) زیاد داشته و وشون هم که ارباب نداشتنه که وشون ِداد برسه. همینسه گرد بینه و اتا مستقل نهاد بساتنه که هر مردی اجازه داشته رأی هاده که ات نفر الیگارشی (حاکمی که هچکی ون‌سر نظارت ندارنه) ره انتخاب هاکنن. وشون قسم بخردن پشتی متحد بموندستنه و دامداری جه درآمد پیدا هاکردنه. همین گدر هوهنشتافن ِخاندان خاستنه اتا راه بکشن که ایتالیا جه ارتباط دارن و این آزادِ مله‌ئون راه‌سر دَینه و اینتی بیّه که هوهشتافن ِحکومت وشون ره برسمیت بشناسی‌یه تا جاده ره ۱۲۰۰ سال پسی هدار هاکنن.

سال ۱۲۹۱ که رادولف اول بمرده په، هابزبورگِ سلطنت این منطقه ره توجه نشون هدانه و اتا پیمون‌نومه بنویشتنه که اجازه دائه این سه‌تا مله شه داخلی امور و قضایی مسائل سره استقلال دارن. اینتا پیمون‌نومه که اول آگوست ۱۲۹۱ امضا بیّه ره بنشنه سوییس ِکنفدراسیون ِاولین خشت درنظر بئیتن. سال ۱۳۱۵ اتا جنگ دله روستایی کشاورزون موفق بَینه اتا زره‌پوش شوالیه‌های ارتش که اتریش برسنی بی‌یه ره شکست هادن و اینتی ۱۲۹۱ پیمون تمدید بیّه. من‌بعد تصمیم بَیتنه که لیگِ اعضا خارجی مسائل وسّه هئی جا مشورت هاکنن.

کنفدراسیون اعضا هم روستائون بینه، هم شهرون؛ گردِ اعضا هم مساوی حق داشتنه. تاجرونی که سوییسی بینه، کم‌کم قدرت و نفوذ پیدا هاکردنه چون فئودالی اشراف اواخر قرون وسطا شه قدرت ره از دست هدا بینه و قحطی و مریضی وشون ِکار-بار ره خراب هاکرد بی‌یه. سال ۱۳۴۸ میلادی به یور، طاعون اروپا دله کورکاشم هاکرده و سوییس ِیک‌چاروم مردم بمردنه. سوییسی کشاورزونی که ویشته ثروت داشتنه، این گدر شه زمین‌ها ره ویشته هاکردنه و باقی‌بیارد اشراف ِزمین ره هم صاحاب بینه و اینتی وشون سامون گت‌ته بیّه. باقی‌بیارد اشراف هم شینه این آزادِ شهرون دله منشی‌کری کردنه چون این شهرها لازم داشتنه شه قوانین ره منظم هاکنن تا تجارت دله رقابت هاکنن. این‌طرزی سوییس شهرون شه ره امپراتوریِ آزادِ شهرون قایده قدرتمند هاکردنه. این شهرون دمبال‌ته، بعضی لیگ‌های دیگه جه متحد بینه (برن ِبورگوندی کنفدراسیون واری) یا اتی مخصوص همسایه‌کری روابط دَوِستنه (زوریخ کشش سمت سوابیا و بازل واری).

سوییس ِکنفدراسیون شهرها ره قول دائه که خارجی و داخلی خطرات دله وشون پشتی ره هاکنه. بعضی شهرون شه مشکلاتِ حل هاکردن وسّه، سوییس ِکنفدراسیون دله عضو بینه تا کومِک بَیرِن؛ زوریخ واری که سال ۱۳۵۱ اتا صنفی انقلاب ره ضد اشراف راه دمبدا و سوییس دله عضو بیّه تا هابزبورگ اشراف ِپشتی وشون ره حمله نکانه. تا سال ۱۳۳۲ لوسرن لیگ ِعضو بئی بی‌یه و زوگ و گلاروس سال ۱۳۵۲ درخاست هدانه و تا ۱۳۶۵ و ۱۳۸۸ رسماً عضو بَینه. اینان شهرها سه‌تا اولیه مله جا همسایه بینه ولی سال ۱۳۵۳ برن وشون دله اضافه بیّه که وشون غرب دیّه و فاصله داشته. جدیدِ شهرون ِعضو بیّن باعث بی‌یه کنفدراسیون ِدرآمد و کار ِنیرو ویشته بوون و وشون ِسیاسی-استراتجی هم تقویت بوه.

سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۸ دله دِ تا جنگ، سمپاخ و نافلس، اتفاق دکته که هر دِ بار سوییسی‌ها موفق بَینه هابزبورگ ره شکست هادن. وشون ِارتش ات‌سری نظامی‌مونا جوون بینه که وشون ِدستور هدائن سخت بی‌یه و بعضی گدر باجگیری کردنه یا شهرها ره رقد دانه ولی جنگ موقع متحد بینه و پیاده تونستنه مسلح ارتش‌هایی که امپراتوری‌ها رسینه ره شکست هادن. آلمان و مجارستون و بعضی دیگر کشورها وشون جه الگو بیتنه و شه شهرها ره ویشته اختیار هدانه که هابزبورگ دیم‌به‌دیم سوییس واری مقاوم بوون.

بعضی شهرها و روستاها سال‌های اول قرن پونزهم میلادی کنفدراسیون جه متحد بینه و جنگ‌ها دله سوییس ره تن شینه و جلسات دله شرکت کردنه ولی هنتا حق رأی نداشتنه و مملکتِ اداره هاکردن دله سهم نداشتنه. خدی اعضایِ رابطه هم ویشته دِ طرفه یا چن‌طرفه پیمون‌نومه‌ها جه میّن بی‌یه و تا سال ۱۷۹۸ سوییس اتحادون ِشبکه ره مونسته؛ نا اتا کشور. این گدر هر شهر (کانتون) چک‌په زوئه که باقی شهرها ره راقاضی دمبده که ونه منافع په بورن و شهرونی که وشون منافع وسط نکت بی‌یه، فعال نینه. مثلاً شوییز خاسته آپنزل ره تن هاده که سنت گالن ره بَیرن (چون وشون میون دیّه) ولی اوری ِشهر خاسته کنفدراسیون ره جنوب طرفی گت‌ته هاکنن و تیچینو ره حمله هاکرده که بقیه‌ی شهرها وه ره کومِک نکاردنه و همینسه میلانی‌ها جه شکست بخرده.

سال ۱۴۱۵ سوییسی شهرها متحدونه تصمیم بیتنه که اتا هابزبورگی اشراف‌کته که پاپ جه مخالف بی‌یه و آرگائو ِشهر ونجه ارث برسی بی‌یه ره حمله هاکنن. آرگائو شهر جایی دیّه که زوریخ ره شهرون لوسرن و برن جه سیوا کرده. همینسه سال ۱۴۲۴ کنفدراسیون اینتا شهر ره بیته و بادن ِشهر دله هنیشتنه که هارشن چتی ونه این جدیدِ وابسته شهر ره اداره هاکنن. ات‌که دمبال‌ته زوریخ کشورون اتریش و فرانسه جه متحد بیّه تا شوییز ِشهر ره حمله هاکنه و بقیه‌ی سوییسی شهرون هم شوییز پشت هرستانه. قدیمی زوریخ جنگ دله کنفدراسیون موفق بیّه زوریخ ارتش ره سرکوب هاکنه و سال ۱۴۵۰ این شهر ره وردگاردنی‌یه شه اتحاد دله و ونه اتی قسمت ره هدانه شوییز کانتون دله. زوریخی‌ها که بدینه جنوب وَری نتونّه سامون‌دزدی هاکنن، سال ۱۴۶۷ شه شرقی وَر جه وینترتور ِشهر ره بخرینه. سال ۱۴۶۰ پاپ پیوس دوم اجازه هدا که سوییسی‌ها شه قلمرو ره گت‌ته هاکنن و وشون هابزبورگ ره حمله هاکردنه و تورگائو شهر ره شه وابسته قلمروها دله اضافه هاکردنه. این پیروزی په، سوییس اروپا دله اسم درهاکرده. این گدر، فریبورگ و سولوتورن ِشهرها هم سوییس ِلیگ دله عضو بَینه.

سوییس ِگت بیّن مراحل: تیره سبز سال ۱۲۹۱ اولیه اعضا هستنه. روشِن سبز قرن شونزهم اعضا هستنه و آبی سامون هم وشون ِهم‌باز کانتون‌ها هستنه. عکس ره گت‌ته هاکنین، سال‌هایی که هر کانتون اضافه بیّه ره ونه سر تونّی هارشین.

پیشنهاد هدانه که اتحادیه ات‌که دیگر همساینون ره حمله هاکنه و گت‌ته بوو ولی شهرها اختلاف داشتنه و بورگوندیِ غنیمت سر هکش-دکش کردنه. همین گدر شهری اعضا ویشته تجارت په بوردنه و خاستنه روستایی کانتون‌ها ره شه اطاعت دربیارن ولی روستایی‌شون گوش بدهکار نیّه و دهه ۱۴۸۰ هانس والدمان زوریخِ روستایی مردمون ره گرد هکرده و شهری‌ها ضد شورش راه دمبدا. شهرهایی که فقیرتر بینه، این زمون شه سربازها و پچیک ارتش ره بقیه‌ی کشورون ره قرض دانه و بعنوان مزّیر وشون ره این ور-اون ور رسنینه.

سال ۱۴۸۱ اتا درویش، نیکلاس فلو نومی، وساطت هکرده که شهرها اتا پیمون بی‌یلن و دیگر شه میون جنگ راه دمندن. اینتا پیمون گاته سوییس ِکنفدراسیون دله شهرها حق ندارنه جنگ دکفن و اگه اتی کشورون جا اتحاد دارنه، ونه اون اتحادون جا کنار بکشن. این پیمون اولین قانونی بیّه که تموم شهرها وه ره قبول هکردنه و هرسالنه وه ره تمدید کردنه.

سال ۱۴۹۵ میلادی، روم ِمقدس امپراتوری دله ماکسیمیلیان اول اتی همگانی دادگاه بساته که گاته تموم مناطق ونه ونجا اطاعت هکنن ولی سوییس ِکنفدراسیون مخالفت هکرده. این گدر سوابی لیگ هم آلمان ِجنوب‌وری بساته بئی بی‌یه و امپراتوری ِنظر جا موافق بی‌یه. سوابی لیگ و سوییس ِلیگ درگیر بینه و سال ۱۴۹۹ جنگ درهایته. دِ سال بکشی‌یه تا سوییس ِکنفدراسیون بازل ِراین و شافهاوزن ره بَیره و سال ۱۵۱۳ هم آپنزل ره شه سامون دله بیارده و اینتی دیگر امپراتوری ره قِد نموندسته که وشون ره دستور هاده و من‌بعد سوییس فقط اسماً امپراتوری ِجمع دله دیّه. درگیری ادامه پیدا هاکرده و اینتی فرانسه، ایسپانیا و ایتالیایِ دولتون هم بمونه وسط. سوییس اوایل فرانسه جه متحد بی‌یه ولی اَی پاپ ِسمت ره بیته و فرانسه جه جنگ دکته. سال ۱۵۱۶ جنگ ره تموم هکردنه و فرانسیس اول، فرانسوی شاه، اتا پیمون‌نومه دله شکست‌بخرده سوییس ره اجازه هدا شه ویشتر مناطق ره حفظ هکنه و صلح شرایط دله، این کشور جه تجارت داره. اینتی بیّه که سوییسی محصولات (پارچه، پندیر و دمبال‌ته کتاب، جواهرات و ساعت) فرانسه‌ی بازار دله بروت بینه.

وقتی سوییس ِکنفدراسیون ماریگنانو جنگ دله شکست بخرده، کم‌کم شه اون قِد ره از دست هدا و اروپایِ قِددار کشورون ِجمع جا بریم هکته و اینتی بی‌طرفی ِسیاست جه نزدیک‌ته بیّه چون دیگر نتونسته اروپایی امپراتوری‌ها جه رقابت هاکنه. قرن پونزهم دله سوییسی‌ها شه مشترک منافع و اتحاد ره ویشته هکردنه و خارجی مسائل دله کایری کردنه. وشون ِنهادها قوی‌تر بیّه و تا سال ۱۵۰۰ مشترکِ تاریخ بنویشتنه. این گدر خارجی کشورون هم این منطقه ره اتا متحدِ کشور دینه.

مذهبی اصلاحات

سوییس دله بعضی شهرون جوون‌ها ره وَردنه اجباری و وشون ره بعنوان مزّیر رسنینه که دیگر کشورون وسّه جنگ هاکنن. اینتی هم پول دریاردنه، هم جنگ گدر ارتش داشتنه.

بازل این سال‌ها سوییس ِگتِ شهر بی‌یه. بازل ِشورا دله تصمیم بیتنه که اتا دانشگاه این شهر دله بنا هکنن و سال ۱۴۶۰ بازل دانشگاه تأسیس بیّه و ونه چاپ ِصنعت باعث بیّه که ونه فرهنگی مرکز اسم درهاکنه. اراسموس این دانشگاه دله معروف بیّه و مسیحیت دله ونه بائوته‌ئون طرفدار پیدا هکرده. ونه اتی شاگرد، هولدریخ زوینگلی هم الاهیدون معروفی بی‌یه که مارتین لوتر دستوری، شه اصلاحاتی مذهب ره بساته و کاتولیک کلیسا ره نقد هاکرده ولی زوینگلی برعکس مارتین لوتر، دولت و دین ره سیوا ندونسته. سال ۱۵۲۵ دله زوریخ ِشورا اعلام هکرده که زوینگلی ِاصلاحات ره قبول دارنه. وشون بابیل ِکتاب ره جای لاتین، آلمانی زوون جا دگاردنینه، ملّائون ره اجازه هدانه که ازدواج هکنن و باتنه زمین‌هایی که کلیسا شنه، ونه سکولار اداره بوو و قدیس‌های موجستمه ره بشکستنه یا کلیسا دله جه دربَوِردنه. اینتی کلیسایِ قِد ره بیتنه و کشاورزهایی که خاستنه دین ره کلاً منکوب هاکنن هم شکست بخردنه و مذهبی قدرت دکته شوراها دست په. این گدر آناباپتیست ِمذهب بوجود بمو که گاتنه وچه تا گت نیّه، نتونده غسل تعمید هاکنه و چون وشون نخاستنه اجباری بورن و جنگ هاکنن، دولت‌شهرون وشون ره تا قرن هیژدهم سرکوب کردنه.

زوریخ دستوری، سوییس ِدیگر شهرون هم شه مذهب سر تغییراتی هدانه. سنت گالن، بازل، بیل، مولهاوس، شافهاوزن و برن هم این اصلاحاتی جریون ره قبول هکردنه. شهرون فریبورگ، سولوتورن، لوسرن و زوگ با این‌که انسان‌گرایی ِافکار وشون دله هم طرفدار پیدا هکرد بی‌یه، ولی شه مذهب ره عوض نکردنه و روم کاتولیک کلیسا دست‌په دیینه. منتها، ویشترین مخالفت ره سوییس ِمرکزی منطقه‌یِ روستائون داشتنه که شدیداً کاتولیک بینه و مزّیری ِسیستم جا پول دریاردنه. زوینگلی اینتی پول دربیاردن جا مخالف بی‌یه و این مناطق اکثراً بائوتنه که مذهب ره هر روستایی شه انتخاب هاکنه و اینتی ویشتر پروتستان بینه و گلاروس، آپنزل و گراوبوندن ِمردمون ویشته پروتستان ره انتخاب هاکردنه. اتی شهر، والا، شه مذهب ره تغییر هدا ولی ای قرن هیودهم دِباره کاتولیک بیّه.

مذهبی اختلافات باعث بیّه که شهرهای میون درگیری پیش بئه و کاپل اولین جنگ شروع بیّه. سال ۱۵۲۹ زوریخ و برن ِپروتستانی شهرون لشکر بکشینه و پنج‌تا متحدِ کاتولیک شهر (اوری، شوییز، آنتروالدن، لوسرن و زوگ) ره حمله هاکردنه. این جنگ ختم‌به‌خیر بیّه و جنگِ کالیجار میون اتا لَوه شیر و نون بی‌یشتنه که صلح ِنماد بیّه و دِ طرف اینتی جنگ ره کنار بی‌یشتنه. زوینگلی اصرار داشته که اقتصاد جه ونه کاتولیک‌ها ره مزراب بی‌یلن تا سوییس تموماً اصلاحات ره قبول هاکنه و همینسه کاپل دومین جنگ راه هکته که اکتبر ۱۵۳۱ شروع بیّه و پنج‌تا متحدِ شهر ات‌دقستی زوریخ ره بیتنه و زوینگلی ره بکوشتنه. این جنگ ِپه، تصمیم بیتنه سامون ره تغییر ندن و اینتی بیّه که سوییس دله هنتا که هنتائه، مردمون ِمذهبی-فرهنگی مرزها نامنظم و دشور-پشور بمونسته.

سوییس ِغربی سامون طرفی، اصلاحات زمونی شروع بیّه که برن و ساووی درجنگستنه. سال ۱۵۳۶ برن ِپروتستان ارتش چنتا منطقه ره بیته و نوشاتل و ژنو ِاصلاحاتی جنبش جه پشتیبونی هکرده. جان کالوین اتا اصلاح‌کر ملّا بی‌یه که ژنو دله دیّه و این شهر ره اروپایِ اصلاحاتی جنبش‌های نیشتگا تبدیل هکرد بی‌یه. کالویسنیست ِجنبش شهر جه دفاع هکردنه و ساووی ِارتش چن صوه چک‌په بزو که شهر بیره و نتونسته. این گدر ایتالیا و ایسپانیا و باقی ِاروپایی کشورون جه خله پروتستان‌ها فرار کردنه و یمونه سوییس که باعث بیه سوییس ِاقتیصاد رشد هاکنه.

سال ۱۵۴۹ آلمانی‌زوون کانتون‌هایی که زوینگلی ِاصلاحات ره رسمیت هدا بینه و فرانسوی‌زوون کانتون‌هایی که کالوین ِجنبش ره تن هدا بینه، متحد بَینه و مشترک ِاعتراف ِاتحاد ره بساتنه. درعوض، کاتولیک ِکانتون‌هایی که سوییس دله دَینه، سال ۱۵۸۶ طلایی لیگ یا بورومین ره بساتنه و سال‌های ۱۵۸۶-۸۷ ایسپانیا جه متحد بَینه.

هیچ‌کمین برتری نداشتنه و نخاستنه جنگ دکفن. سی ساله جنگ گدر شهرها بی‌طرف بموندستنه چون نخاستنه این تش وشون ِسر هم دخاسه. مذهبی رهبرون وشون ره تشر شینه ولی شهرها جنگ دله شرکت نکردنه چون اگه اتا شهر جنگ کته، باقی ِشهرها هم جنگ دله شرکت کردنه و تعادل بهم خرده. قرن هیودهم که فرانسه‌ی شاه، لویی چاردهم، همه‌وَری جنگ کته، سوییس رسماً بی‌طرفی ره شه قانون هاکرده تا هم شه دله جنگ راه دمنده و هم خارجی امور دله دیگرون ونه ضعف ره سرصاب نوون. وستفالن پیمون گدر هم بازل ِشهردار موفق بیّه که سوییس ره روم ِمقدس ِامپراتوری جا معاف هاکنه.

قدیمی اساس‌نومه دله هر کانتون رأی مساوی داشته و هشت‌تا اولیه عضو (که کاتولیک بموندست بینه) چون مشترک ِوابسته مناطق ره هم داشتنه، با این که وشون ِجمعیت کمته بی‌یه و سرمایه کمته داشتنه، وشون ِرأی ِتعداد ویشته بی‌یه. پروتستان‌ها این گدر ویشته ثروت داشتنه و قدرت وشون دست دکت بی‌یه.

درسته که کنفدراسیون شه سیاسی-نظامی قدرت ره از دست هادا؛ ولی هر شهر درون الیگارشی حکومتون دَینه قوی‌ته بینه. کانتون‌ها شه قضایی قد ره ویشته کردنه و مالیات و اجباری ره مردم وسّه اجراء کردنه. اواخر قرن شونزهم و قرن هیودهم دیگر کانتون‌های حکومتون جدیدِ کارمند استخدام نکردنه و فقط چنتا خانواده دله ارثی-میراثی شهری مقامات انتخاب بینه. اتی نو اشرافیت بساته بیّه که فقیرون داد ره دریارده و سال ۱۶۵۳ پروتستان و کاتولیک ِروستاییون متحد بَینه و دولتون ره هاپستنه ولی وشون شورش سرکوب بیّه. قرن هیودهم دله دولت‌شهرون قِد ویشته بئی‌یه. این گدر بعضی شهرون اشرافی حکومت داشتنه (برن واری)، بعضی‌شون دموکراسی بینه (روستایی کانتون‌ها دستوری) و بعضی دیگر هم این دِ روش مخلوط بینه (بازل دستوری که اصناف اونجه قدرت داشتنه). تموم این شهرها دله اتی خواص قدرت دله دَینه که اکثراً فرانسوی درباریون جه وصلت کردنه ولی قرن هیژدهم هلند و انگلیس ِپروتستانی حکومتون هم وصلت هاکردن ره یاد بَیتنه و سال ۱۷۰۷ نوشاتل ِشهر دله کسی که پروس ِپادشاه انتخاب هکرد بی‌یه، شهرداری ِارث ره بالا بکشی‌یه.

صنعتی بیّن

قرن‌های ۱۷ و ۱۸ میلادی که اروپا دله جنگ و بکوش-بکوش بی‌یه، سوییس دله آرامش برقرار بی‌یه و کنفدراسیون ِبی‌طرفی ِسیاست باعث بیّه که وشون اقتیصاد رشد هاکنه. وشون این گدر شه صادراتی وسایل ره باقی ِکشورون دله روتنه و پناهندگونی که اونجه امونه جه استیفاده کردنه که جدیدِ شرکتون و صنایع ره بنا هاکنن. قرن شونزهم اتی فرانسوی و ایتالیایی خانواده‌ئون که اونجه ساکن بینه، ساعت‌سازی ِفن ره شه همراه بیاردنه و ژنو تا اواخر قرن هیژدهم هزارتا ساعت‌ساز ِإستا و هزارون شاگرد داشته.

سوییس ِسرمایه اون گدر ویشته مزّیر سربازون ِمزد و تجاری منابع جه اِمو؛ فرانسه دستوری کشورون که مدام جنگ کردنه، اینتی سرمایه‌ئون ره لازم داشتنه که قرض بیرن و ای پس هادن و اینتی بیّه که ژنو ِبانک‌ها اتا گتِ مالی شبکه بنا هاکردنه. اینتی بیّه که چنتا سوییسی شهر موفق بینه بدون دادگاه و دائمی ارتش بساتن، انده پول دربیارن که عادی مردمون ِمالیات ره قرن هیژدهم دله لغو هاکنن. مالیات ِلغو بیّن په، صنعتی سرمایه‌گذاری هم ویشته بیّه. چون زمین‌ها از قبل محدودیت داشتنه و تموم ِشهرهای سامون میّن بی‌یه، زمین سر ننشسته سرمایه‌گذاری هاکردن و نیروی کار هم بشندی بی‌یه و تازه دریا جه هم راه نداشتنه که بورن باقی ِقاره‌ئون ره استعمار هاکنن؛ اینتی بیّه که سرمایه‌گذارون بوردنه صنعتی کارخنه بساتن ِسروقت. آخرهای قرن هیژدهم یک‌چاروم سوییسی‌ها نساجی و ساعت‌سازی دله کار کردنه و چون شهرهای اصناف نی‌یشتنه این کارخنه‌ئون تعداد شهر دله زیاد بوو، روستاها هم این صنعتی بیّن دله نقش داشتنه و فقیر ِکشاورزونی که زمین نداشتنه که کشت هاکنن، شینه سرمایه‌گذارون جا اَوریشم و پمبه گیتنه و نخ ریسینه.

هلوتیک جمهوری

هلوتیک جمهوری ِپرچم

سوییس اقتیصاد در گت‌ته بی‌یه ولی ونه سیاسی نهادون آماده نئینه: سیزه‌تا کانتون بی مرکزی دولت بینه. هر کانتون شه وسه ارتش داشتنه. مذهبی اختلافات هنتا دیّه. روستایی کانتون‌ها، شهر جه جری بینه. پچیک‌ته کانتون‌ها، گت‌ترها جه حسودی کردنه. شهرهای حکومت دکت بی‌یه اتی خواص دست و فساد الایده بئی بی‌یه. قرن هیژدهم ات‌خله شورش بیه که تموم ره دولت‌ها خشونت جه سرکوب هکردنه.

فرانسه گت انقلاب په، فرانسوی‌ها ات‌خله دشمن پیدا هکردنه و فرانسه انقلابی جنگ شروع بیّه که باعث بیّه ناپلئون بناپارت قدرت ره شه دس بَیره. وه خاسته ایتالیا ره حمله هاکنه و همینسه نیاز داشته سوییس ِراه شه ارتش ره راهی هاکنه. سوییس ِبعضی شهرون دله شورش بی‌یه و مردم فرانسه جه پشتی کردنه. روز ۵ مارس ۱۷۹۸ ناپلئون برن ِشهر ره اشغال هاکرده و شورش باعث بی‌یه که کانتون‌ها نتونستنه متحد بوون و ونه دم ره بَیرن. همینسه سیزه‌تا کانتون ِاتحاد هچّی بیّه.

فرانسه سوییس ره بئیته په، اتا دست‌هنیشت جمهوری تشکیل هدا که وه ره هلوتیک جمهوری (فرانسوی جه: République Hélvetique و انگلیسی جه: Helvetic Republic) گاتنه. این جمهوری دله اساسی قانون حاکمیت ره هدا مردم ره و قرار بیه که تموم افراد مساوی حقوق دارن. رعایا آزاد بَینه و شهرهایی که تا اون گدر کانتون‌های وابسته ملک بینه، شه سیوا کانتون بئینه. بعضی شهرون که فرانسه سامون‌کنار بینه ره هم موقتاً فرانسهِ خاکِ ضمیمه هاکردنه که ژنو، نوشاتل، والیس و بازل ِشهرها بینه.

اینتا اساسی قانون ره فرانسه‌یِ قانون جه کوپی هاکرد بینه و ونه دله سوییس ِسنتی تقسیمات ره در نظر نیتنه. مرکزی شهرون اینتا نو جمهوری جه مخالف بینه و شورش راه دمبدانه که سرکوب بیّه. جمهوری ِطرفدارون هم دِ چلّه بینه و هئی جا مخالفت کردنه چون فرانسه وشون ره اتا مستقل ِکشور واری رفتار نکرده و وشون ره شه دست‌هنیشت داشته و اتریش و روسیه جنگ دله وشون ِکشور ره غارت هاکرده.

زمونی که فرانسه سال ۱۸۰۳ جنگ دله شکست بخرد بی‌یه، سوییس دله جه شه ارتش ره بریم بکشی‌یه و اونجه شورش راه دکته. ناپلئون مجبور بیّه دخالت هاکنه و اتا قانون بی‌یشتنه که کشور ره آروم هاکرده؛ من‌بعد سیزه‌تا کانتون بعلاوه شیش‌تا جدیدِ کانتون (سنت گالن، گرابوندن، آراگائو، تورگائو، تیچینو و وود) قدیم واری داخلی استقلال داشتنه. هلوتیک جمهوری هنتا فرانسه جه متحد بی‌یه و روسیه جنگ سره هزارون نفر سرباز ره برسنی‌یه که خله‌شون جنگ دله بمردنه. اینتا جنگ سوییس اقتیصاد ره هم ضرر بزو و نساجی کار ره دخاسنی‌یه.

زمونی که ناپلئون سال ۱۸۱۵ میلادی، واترلو جنگ ره بباخته و فرانسه شکست بخرده، وین کنگره تشکیل بیّه که اونجه اعلام هاکردنه گرابوندن ِچنتا مله ونه اتریش جه برسن ولی درعوض نوشاتل، والیس و ژنو که از قدیم سوییس ِبی‌یه، این کشور دله وردگرستنه و کانتون‌های ِتعداد ۲۲تا بیّه. پاریس دومین پیمون که سال ۱۸۱۵ برگزار بیّه، اروپایِ گتِ قددار کشورون بائوتنه که سوییس ِهمیشکی بی‌طرفی ره برسمیت اشناسنّه و ونه ضامن هستنه.

سوییس ِنو کنفدراسیون

سال‌های ۱۸۱۶-۱۸۱۷ قحطی دکته ولی ای سوییس ناپلئونی جنگ تموم بیه په، شه اقتیصاد ره از نو بساته. وشون کشاورزی سرسامون بیته و توریست‌ها، خصوصاً انگلیس جه، خله یمونه سوییس؛ با این چنین هنتا صنعت وشون ِویشترین درآمد ره دریارده و هنتا هم روستایی‌شون ونه دله خله نقش داشتنه. ناپلئونی جنگ باعث بئی بی‌یه که انگلیس محاصره و تحریم وسّه، شه جایگاه ره بازار دله از دست هاده و اینتی سوییسی‌ها تشویق بینه که شه نساجی ِصنعت ره مکانیزه هاکنن. وشون شه اولین نخ‌ریسی ِمکانیزه کارخنه ره سال ۱۸۰۱ سنت گالن دله راه دمبدانه و سال بعد زوریخ دله یتا گتِ کارخنه بساته بیّه. تا سال ۱۸۱۰ یک‌چاروم نخ ره خِدی سوییس ِپمبه جه گیتنه و کم‌کم انده پمبه کشت هکردنه که شه سر چاره ره کردنه و دیگه واردات جه دست بکشینه. کارخنه‌ئون ِویشته بیّن باعث بیّه که وشون ویشته نیروی کار و مواد خام لازم دارن و همینسه کشور ره آزاد تجارت وری کوس هدا.

سیاست دله، ۱۷۹۸ تا ۱۸۴۸ سال‌هایی بینه که مملکت در شه مسیر ره عوض کرده: ناپلئون بمرده په، ونه «میونجی‌کری ِقانون» هم بمرده و سال ۱۸۱۵ اتا «فدرال ِپیمون» بنویشتنه که گاته سوئیس اتا کنفدراسیون هسته که سیوا کشورون جا تشکیل بیّه و فقط مشترکِ دفاع و داخلی نظم ِوسّه متحد هسته. این قانون خارجی مسائل ِیک‌دست بیّن خَوِر هچّی ناته. این قانون دله هر کانتون شه سیوا قانون، پول و یکا، پستی خدمات، ارتش و تابعیت ره داشته. مثلاً شهرون ِاهالی حق نداشتنه که سوییس ِبقیه‌ی شهرها دله دوون. مدنی ِآزادی هم رعایت نیّه و کاتولیک‌شون ضدمدرنیسم جا پشتی کردنه.

ژوئیه ۱۸۳۰ دله پاریس انقلاب بیّه و ونه خور مردم گوش برسی‌یه و اینتی بیّه که اتی اصلاح‌خاه جنبش راه دکته که وه ره «تجدد» گتنه. مردم صنعتی جائون ِدور گرد بینه و پچیک جامعه ساتنه و کانتون‌های ِدولت، که هنتا اصناف دست دیّه، جه مخالفت کردنه. وشون ات‌سری طومار نوشتنه و لیبرال ِاساسی قانون ره بخاه بینه. خله کانتون‌ها دله دولت‌ها کِتا بمونه و لیبرالون ِدلوست بیّه. بازل و شوییز دله حکومت نخاسته این حقوق ره مردم ره هاده و کار تا جنگ بکشی‌یه و شوییز ِشهر دِ تیکه بیّه. ات گروه لیبرال کانتون که وشون قِد ویشته بی‌یه، برن و زوریخ و لوسرن دستوری، متحد بَینه و اون وَر هم محافظه‌کرون که کاتولیک ِکانتون‌ها و بازل و نوشاتل وشون دله دینه هم ائتلاف هکردنه. اولین گروه سال ۱۸۳۲ شه لیبرال ِاساسی قانون ره پیشنهاد هدانه ولی دومین گروه هنتا فدرال پیمون په دَینه و وشون ِقبولی نیّه.

اختلافات آسته-آسته دِ گروه میون ویشته بی‌یه. سال ۱۸۴۱ اتی تندرو لیبرالون بوردنه آرگائو شهر دله مذهبی بنائون ره تش بزونه. لوسرن ِکانتون پغوم برسنی‌یه که ملّائون ره شه شهر دله پناه دِنه و لیبرالون دِ وقت لوسرن ره حمله هاکردنه و شکست بخردنه. این گدر کاتولیک ِکانتون‌ها غض هکردنه و سال ۱۸۴۵ اتا سیوا-خاه گروه بساتنه و ونه نوم ره ساندرباند (Sonderbund) بی‌یشتنه. لوسرن، اوری، شوییز، آنتروالدن، زوگ، فریبورگ و والیس این اتحاد دله دینه ولی دِتا کاتولیک کانتون، سولوتورن و تیچینو، این گروه دله عضو نینه و خاستنه کنفدراسیون دله بموندن. وشون دِتایِ کار ثابت کرده که اختلافات سیاسی هسته؛ نا مذهبی. ژوئیه ۱۸۴۷، سوییس ِمیلس اعلام هکرده که ساندرباند غیرقانونی هسته و ونه رقد هدا بوو. لیبرالون و ساندرباند جنگ دکتنه و ۲۵ روز درگیر بینه تا این که لیبرالون ِژنرال، گیوم هانری دوفور، وشون ره کمترین تلفات جه پیروز هاکرده. شکست‌بخرد کاتولیکون پچوک بینه ولی شه محلی حکومت ره از دست ندانه.

لیبرالون جنگ په، سال ۱۸۴۸ اتا جدیدِ اساسی قانون ره رسمیت هدانه که کانتون‌های اساسی حقوق ره خله تغییر ندائه ولی دِ تا مِیلس بساته که قانون یشتنه. این روش ره آمریکای متحد ایالات جه یاد بئیت بینه. کانتون‌های شورا (Ständerat) دله هر کانتون دِتا عضو داشته و ملی شورا (Nationalrat) که ونه اعضا مساوی تناسب داشتنه. اتا اجرایی دولت هم بساتنه که فدرال شورا (Bundesrat) نوم داشته و هفت‌تا وزیر ونه دله دیینه که مساوی حقوق داشتنه. این‌طرزی پول، وزن ِیکا، پستی خدمات و… مشترک بیّه و سوییس شه خارجی مسائل دله اتا مشترک ِگپ داشته. قانون وسّه آدمون ِرفاه و آزادی جه هم دفاع هکنه (البته اینتا قانون تا ۱۸۶۶ یهودی‌هایِ شامل نیّه). پارلمون تشکیل بیّه په، شه اولین نشست دله برن ِشهر ره کشور ِنیشتگا (=پایتخت) انتخاب هکردنه.

قرن نوزده و بیستم دله

برن ِشهر پارلمون ِاولین نشست دله کشورِ نیشتگا انتخاب بیّه ولی سوییس ِگت‌ترین شهر نی‌یه.

سال ۱۸۴۸ که جدیدِ اساسی قانون ره ثبت هاکردنه په، مملکت ِتاریخ این رو به اون رو بیّه. این سال به یور، درگیری‌ها خله کمته بینه و هرگدر مشکل ور خردنه، قانون پشتی مشکلات ره حل کردنه. دولت اکثراً لیبرال و رادیکالون دست بمونسته ولی وشون شه مخالفون ره دولت دله راه دانه و هم‌باز کردنه.

سال ۱۸۴۷ سوییس ِراه‌آهن کار شروع بیّه و اولین خط ره زوریخ-بادن مسیر دله هکشینه. دهه ۱۸۵۰ ات‌خله بانک بساته بینه که بعضی از اینان ِدل وسته که گت‌گت ِپروژه دله سرمایه دینگنن و اینتی راه‌آهن ِسرمایه هم برسی‌یه. راه‌آهن ره خصوصی کمپانی‌ها ساتنه و دولت نقشی نداشته. شرکت‌ها هئی جا رقابت کردنه که بتترین مسیر دله ریل بکشن. این مسیرها خله زیاد بینه ولی هئی جا وصل نئینه تا این که سال ۱۸۹۸ مردم رأی هدانه که راه‌آهن ملی بوو و سال ۱۹۰۲ راه‌آهن ِفدرال ِسازمان ره بساتنه. بعضی مسیرها که آلپ ِکوه‌کوه دله سوراخ کردنه، خله اهمیت داشتنه؛ مثلاً زوریخ-میلان ِپونزه‌کیلومتری مسیر که اوری و تیچینو ره هم هئی جا وصل هکرده، ۱۰ سال بکشی‌یه که بسات بوو و تا زمونی که سال ۱۸۸۲ افتتاح بیّه، ۱۶۷تا کارگر ونه وسّه بمرد بینه.

اتا راه‌آهن ِریل که کوه چکل جه گذرنه

راه‌آهن خله چیزها ره سوییس دله عوض هکرده. راه که وا بیّه په، کشاورزی ِواردات ویشته بیّه و کشاورزون ضرر هکردنه و اواخر قرن نوزهم دیگر سوییس ِزراعت هپاته بیّه. نساجی هم شه صادرات ره کمته هکرده و قدیم واری رونق ناشته. ولی شیمیایی کارخنه‌ئون و ماشین‌سازی صنعت گت‌ته بینه و بانک‌داری رونق بیته.

قرن نوزهم ِدومین نیمه، سوییس شه خارجی مسائل سره مشکل آنچنانی نداشته. ات‌گال پروس وشون ره نهب بورده و خاسته نوشاتل ره بَیره که منصرف بیه. ناپلئون سوم هم سال ۱۸۶۰ ساووی ِسامون‌سر وسّه داد-غال هکرده. بیسمارک هم ات‌گال ۱۸۸۹ وشون ره تشر بزو. بعضی سوییسی‌ها حتا فکر کردنه که شاید دیگر ارتش لازم ندارنه و ونه مملکت دله هچی اسحه کته ره کنار بی‌یلن ولی ای فرانسه-آلمان جنگ گدر، فرانسوی‌ها بی‌اجازه سامون لوش ره ور بزونه و بمونه سوییس دله کمپ بساتنه و همینسه سوییس ِدولت تصمیم بیته که نظامی‌مونا داوطلبون ره اجازه هاده که شه تفنگ ره شه پلی دارن تا جنگ گدر، ارتش بسازن.

این سال‌ها خارجی مشکل کمته بی‌یه ولی مملکت دله بل-بشو بی‌یه. اقتیصاد ِرونق بیتن باعث بی‌یه که کارگرون شه سختی‌کار وسّه ناراضی بوئن و سرمایه‌دارون، روستایی‌شون و حتا شهر ِصنعت‌کرون هم هرکمین مشکلاتی دارن و وشون درآمد کمته بوو. این گروه‌های هدف هئی جا فرق کرده ولی وشون متحد بینه تا دولتون جا بخاهن که رفراندوم و دموکراسی ره ویشته هاکنن. سال ۱۸۶۹ زوریخ ِکانتون رسماً قانون بی‌یشته که من‌بعد پارلمون هرچی خانه قانون بی‌یله، مردم ونه رفراندوم جه تأیید هاکنن. سال ۱۸۷۷ اصلاح‌طلبون اتا ملی قانون بنویشتنه که دولت ره وظیفه دائه مردم ِرفاه فکر دوو. سال ۱۸۷۴ هم قانون‌هایی بی‌یشتنه که مردم ِکایری ره حکومت دله ویشته کرده و اینتی مستقیم دموکراسی ره عملی هکردنه. سال ۱۸۹۱ اتی قانون بساتنه که هرگدر مردم فلان قدر امضاء جمع هکردنه، بتونن شه بخاستی ره به رأی بی‌یلن.

پارلمون دله پروتستان‌ها و کاتولیک‌ها درگیری داشتنه که مرکزی حکومت ِقد ونه ویشته بوئه یا کانتون‌های محلی‌ئه؟ پروتستان‌ها خاستنه مرکزی دولت کشورِ ارتش، اجتماعی و اقتصادی چیون ره کنترل هاکنه ولی کاتولیک‌ها و فرانسوی اقلیتون یک‌پشت بینه و اینان بخاستی ره رد کردنه. سال ۱۸۷۴ اتا رفراندوم دله مردم رأی هدانه که اساسی قانون ات‌که تغییر هاکنه ولی کاتولیک‌ها هنتا هرچی قانون که پارلمون خاسته بی‌یله ره رد کردنه و گاتنه که وشون ِمحلی اختیارات نونه کم بوو. لیبرال‌ها، رادیکال‌ها و دموکرات‌ها که نخاستنه اینتی مملکت دله مردم دِ چلّه بوئن، کاتولیک ِمحافظه‌کارون جا نزدیک بینه و وشون جه متحد بینه تا سوسیالیسم ِجدیدِ جبهه دیم‌به‌دیم هرستن. سال ۱۸۹۱ اولین کاتولیک آدم ره فدرال ِشورا دله راه هدانه. همین سال تصمیم بیتنه که سال ۱۲۹۱ ِپیمون ره بعنوان کشور ِبساته بیّن تاریخ جشن بَیرن؛ اینتی خاستنه کاتولیک ِکانتون‌ها جه آشتی هاکنن.

زمونی که جهونی جنگ اول راه هکته، سوییس بی‌طرف بموندسته. کارگرون قرار بیّه که مملکت ِسامون‌سر شوپه دوون و برجک سر هرستن تا همساینون وشون ره حمله نکنن. اینتی کارگرون ِدرآمد هچّی بیّه و دولت هم وشون ره کومِک نکرده. ولی سرمایه‌دارون و کشاورزون کشورِ بی‌طرفی جه استفاده هکردنه و شه محصولات ره گرون‌ته، جنگِ هر دِ ور جه روتنه. مردم هم دِ دسته بینه؛ اونان که آلمانی و ایتالیایی زوون داشتنه، متحد کشورون جا هم‌نظر بینه و فرانسوی‌زوون‌ها هم فرانسه جه پشتی کردنه. اواخر جنگ، تنش و بل-بشو زیاد بیّه. نوامبر ۱۹۱۸، زوریخ ِکارگرون اعتصاب هکردنه و دولت که ترسی‌یه کمونیست‌ها بخائن شوروی واری انقلاب هاکنن، سریع وشون ره منکوب هکرده. این گدر کشاورزون هم شه انجمن بساتنه و گروه‌های مختلف جه لابی کردنه که شه منافع ره پیش بَوِرن.

جهونی بحران باعث بیّه که جنگ په سوییس ِصادرات کم بوو. خله بانک‌ها ورشکست بینه. ماشین‌سازی هم راه‌آهن ِکار ِپشتی جان داشته. سال ۱۹۳۶ خله بنّائون بی‌کار بینه و ملی‌بانک فرانک ِارزش ره ۳۰٪ کم هکرده. کارگرون ِاتحادیه و شیمیایی کارخنه‌دارون سال ۱۹۳۷ مصالحه هکردنه و شه مشکلات ره گپ جه حل هاکردنه و این روش ره باقی صنایع هم استفاده هاکردنه.

زمونی که نازیسم ِطرفدارون شه حزب ره Fronten نوم جا بساتنه و کمونیست‌ها هم حزب تشکیل هدانه، مردم وشون په نشینه چون اینان ره دشمن ِستون پنجم واری دینه. سرمایه‌دارون و سوسیال‌دموکراتون یک‌پشت بینه و سال ۱۹۳۵ اتا متحد ارتش بساتنه. همین گدر جامعه ملل ژنو دله افتتاح بیّه که سوییس ِبی‌طرفی ره تأیید هاکرده. زمونی که ایتالیا اتیوپی ره بیته و ژنرال فرانکو ایسپانیا دله قدرت بیته یا آدولف هیتلر رأی‌گیری پشتی نازی آلمان و اتریش ره متحد هاکرده، سوییس وشون ره برسمیت بشناسی‌یه و چک‌په زوئه که شه همساینون ره شه جا راضی داره.

زمونی که جهونی جنگ دوم شروع بیّه، سوییس ِدولت ۴۵۰۰۰۰ سرباز و ۲۰۰۰۰۰ کمکی ره بسیج هاکرده و این صوه دونسته که ونه کارگرون ره مزد هاده تا اجباری شونه، بی‌خرج نموندن. سوییسی‌ها این جنگ دله متحدتر بینه و دولت هم شه تورم ره مهار هاکرده. مردمِ اتحاد انده بی‌یه که سال ۱۹۴۳ اولین سوسیال‌دموکرات ره اجازه هدانه فدرال شورا دله عضو بوو. تابستون ۱۹۴۰ جنگ شه نخاش جا ره برسی‌یه؛ آلمانی‌ها فرانسه ره بیتنه و سوییس محاصره بی‌یه. مردم ترسینه که آلمان هرگدر وشون ره حمله هاکنه و ارتش شه ره آماده داشته که جنگ دله دفاع هاکنه. مارسل پیله گولاز، فدرال شورای عضو، روز ۲۵ ژوئن ۱۹۴۰ سخنرانی هکرده و اتی گپ بزو که یعنن آماده هستمی جدیدِ شرایط دله هم باقی بوئیم. چن روز دمبال‌ته آلمان و سوییس ات‌خله تجاری مسائل سر قرارداد دَوِستنه. این گدر سوییس ِمرکزی بانک، آلمان جه ۱٫۲ میلیارد فرانک قایده طلا بخری‌یه.

سوییس چک‌په زوئه که این شرایط دله شه بی‌طرفی ره حفظ هاکنه و شه اقتصادی-سیاسی ثبات ره باقی داره. وشون راه‌آهن ره هدانه متحدون دس که ویشته ونجه زغال‌سنگ جابجا بی‌یه و غربی کشورون ره هم اجازه هدانه که صلیب سرخ جا جنگی اسیرون ره دَر بَوِرن. بریتانیا و آمریکا جه هم ات‌که طلا بخرینه. ولی انسان‌دوستانه کارون دله کایری نکردنه. مهاجرون و مسافرون ره اجازه ندانه که سامون جه رد بوون و پناهنده قبول نکردنه.

جنگ توم بیّه په، متفقون و سوییس ِرابطه خار نیّه چون سوییس و نازی آلمان روابط داشتنه. شوروی حتا اکراه داشته وشون ره برسمیت بشناسه چون ضدکمونیسم بینه. سال ۱۹۴۶ متفقون، سوییس جه غرامت ۲۵۰ میلیون فرانکی بخاستنه و وه ره مزراب بی‌یشتنه که پول ره هاده. سوییس ِفدرال ِشورا تصمیم بیته که متحد ملل سازمان دله عضو نوو و شه بی‌طرفی ره باعث هکرده که ناتو دله عضو نووشه و بچا جنگ گدر شه بی‌طرفی ره حفظ هکرده و اینتی کشورون وه ره میونجی‌کری وسّه یاردنه و این‌طرزی شه اعتبار و آبرو ره وردگاردنی‌یه.

البته سوییس شه کشورِ دله‌یِ سیاستون سر ات‌که غربی‌وری بی‌یه و سرمایه‌داری دموکراسی جه اداره بی‌یه ولی خارجی مسائل سر شه بی‌طرفی ره داشته. سال ۱۹۵۹ تا ۲۰۰۳ اتا «جادویی فرمول» جه فدرال ِشورایِ اعضا ره انتخاب کردنه که قدرت احزاب میون خار-خار رسد بوو: دِ نفر لیبرال، دِ نفر محافظه‌کار، دِ نفر سوسیال‌دموکرات و ات نفر مردِمِ حزب (کشاورزون ِحزب) جه انتخاب بینه. سوییسی‌ها نخاستنه سیاسی قراردادون دله دوون ولی تجاری قراردادون وسّه چک‌په زونه؛ زمونی که اروپای اقتیصادی جامعه بساته بیّه، وشون عضو نئینه و این سازمان کم‌کم تبدیل به اروپای اتحادیه بیّه که سوییس ره دوره کنده ولی سوییس هیچ‌گدر ونه دله دنی بی‌یه. درعوض، سال ۱۹۶۰ سوییس اروپای آزاد تجارت انجمن ِمؤسسون جه بی‌یه. وشون ِاقتیصاد مدام رشد داشته و مردمِ وضع بتتر بی‌یه. سوییس کم‌کم تصمیم بیته که بعضی جهونی نهادون دله عضو بوو و اینتی تجارت و تعرفه‌ئون عمومی پیمون دله سال ۱۹۶۶، جهونی بانک و پول بین‌المللی صنق دله سال ۱۹۹۲ و جهونی تجارت سازمان دله سال ۱۹۹۵ عضو بیّه. سال ۱۹۷۱ جه اتا گتِ اقتیصادی کنفرانس سوییس ِداووس شهر دله برگزار وونه که اسا جهونی‌بیّن ِسمبل بیّه.

سوییس بعضی چیون سر شه سنت‌های سر اِستائه و تغییرات ره تن ندنه. مهاجرون و تابعیت هدائن جه هنتا مشکل دارنه و کارگرونی که انّه ره خله سخت تابعیت دنه. تا سال ۲۰۰۰ یک‌پنجم آدمونی که سوییس دله دینه، خارجی بینه. فیمینیستی اصلاحات خله دیر سوییس دله قبولی بگردسته: تا سال ۱۹۷۱ زنان حق رأی مرکزی رأی‌گیریون دله برسمیت بشناسی نیّه و آپنزل ِکانتون دله تا سال ۱۹۹۰ این قانون رسمیت پیدا نکرده. سال ۱۹۸۱ بی‌یه که برابر ِحقوق ره اساسی قانون دله جا بدانه و تا سال ۱۹۸۵ ازدواج ِقوانین مردها طرف ره گیته. مذهبی اختلافات هم سال‌ها دمباله داشته: سال ۱۹۷۸ جورا، که اتا پچوک فرانسوی-کاتولیک ِشهر هسته، موفق بیّه که برن ِپروتستان ِکانتون جه سیوا بوو و اتا جدید کانتون بوو.

دانشجویی شورش‌ها، که سال ۱۹۶۸ اروپا دله کولاب هائیت بی‌یه، سوییس جه هم برسی‌یه ولی بورژوایی اکثریت اینتا مارکسیستی جنبش جه مخالفت کردنه. اینتا جنبش شه تأثیرات ره سوییس ِفرهنگ و سبک‌زندگی دله هم بی‌یشته. سال ۱۹۸۰ دله زوریخ ِجوون‌ها هم شورش هکردنه که دنیایِ رسانه‌ئون دله خجیر بدی‌یه بیّه. «نیدل پارک» ِموقتی بازار دله که مواد مخدر روتنه هم مردم نظر ره جلب هکرد بی‌یه.

قرن بیست و یکم دله

سوییس (نارنجی) اروپای اتحادیه (سبز) وسط کته و ونه دله محاصره بیی هسته ولی هنتا این اتحادیه دله عضو نیه.

تا دهه ۱۹۹۰ سوییس، دنیایِ اتا ثروتمندترین کشورون جه بیّه که ونه مردم بتترین زندگی ره داشتنه. این کشور ِبی‌طرفی گال‌به‌گال پیچیده‌تر هم بی‌یه. احزاب خاستنه که متحد ملل سازمان دله عضو بوون ولی سال ۱۹۸۶ رفراندوم دله مردم حدود سه‌چاروم رأی هدانه که نخانه متحد ملل ِعضو بوون. زمونی که عراق و کویت جنگ دکتنه، سوییس هم متحدِ ملل ره تن بمو که صدام ره شکست هادن. سال ۲۰۰۲ ای اتا رفراندوم بی‌یشتنه که این صوه، موافقون نصف جه جان‌کندی ویشته بینه و سوییس متحدِ ملل دله عضو بیّه. سال ۱۹۸۹ حدود یک‌سوم مردمون خاستنه که ارتش ره منحل هاکنن. سال ۱۹۹۲ هم مردم اروپای اتحادیه دله عضو بیّن جه مخالفت هاکردنه و چون تموم ِوشون ِهمساینون عضو بینه، سوییس ات‌که منزوی و کنارهکت بمونسته ولی اَی شه دِ جانبه قراردادون ره اتحادیه جه بنویشتنه که شه اقتیصاد ره حفظ هاکنن. سال ۲۰۰۸ اتا مرزی قرارداد، شینگن، دله عضو بئینه که اجازه دنه اروپایِ مردم هئی سامون جه رد بوون و آزادونه سفر هاکنن. اینتا قرارداد هم خله مخالف داشته ولی سامون‌پلی مردم خاستنه راحت‌ته کشور جه دله-بریم هاکنن و همینسه وه ره رأی هدانه. سال ۲۰۱۴ مردم اتی رفراندوم دله بخاستنه که مهاجرون ِسهمیه ره کمته هاکنن و این بخاستی شینگن ِبعضی قوانین جه نخوندسته و سوییس ِعضویت ره اینتا پیمون دله به چالش کشی‌یه.

سوییس ِبانک‌ها شه مشتری‌های اطلاعات ره بریم در ندنّه. خله کشورون جه بدهکارون و مالیات‌ندا مردمون شونّه سوییس و اونجه حیساب وا کنّه که مالیات ندن یا دزدی پول ره جا هادن. اتی مسئله، یهودی‌های حیساب بی‌یه که جهونی جنگ گدر شه پول ره بورد بینه سوییس ِبانک‌ها دله و وقتی قتل عام بینه، وشون پول اونجه بموندسته. سوییس ِدِتا گتِ بانک قبول هاکردنه که اینان پول‌ها ره پس هادن و یهودی‌ها ره حدود ۲ میلیارد فرانک (حدود ۱٫۲۵ میلیارد دلار قایده) غرامت هدانه.

سوییس دله گپ راه دکته که ونه اروپا و جهون جه ویشته پشو بخرن و فراملی قراردادون دله ویشته مشارکت هاکنن یا نا. سال ۲۰۰۳ ِپارلمونی انتخابات دله اتا حزب که خارجی‌ها جه بد داشته و جهونی‌بیّن جه مخالفت کنده، ویشترین رأی ره بیارده و بعد از سال‌ها، فدرال ِشورایِ ترکیب ره تغییر هدا. این تغییر سوییس ِسیاست دله خله اساسی بی‌یه و مردم ِبخاستی ره دیار هاکرده. این سال په، قدیمی حزبون شه جایگاه و مقوم ره از دست هدانه و اتی جدیدِ احزاب وشون جا ره بیتنه. افراطی راست‌گرائون این دوره ویشته رأی یارنه.

سیاست

اتا رسمی عکس که فدرال شورای جلسه ره سال ۲۰۲۳ دله سراق دنه.

سوئیس ِاساسی قانون ۲۹ مه ۱۸۷۴ تصویب بیّه و ونه دله خله دَس بَوِردنه. سوئیس ِسیاسی سیستم چنتا سِوا-سِوا دموکراسی جه بساته بیّه که بعضی‌شون مستقیم دموکراسی و بعضی‌شون وکالتی دموکراسی هستنه ولی همه‌ی ِاینان ِاساس مردم ِحاکمیت ِحق و قدرتون ِسِوا بَموندِستِن هَسته. هر کانتون اتی کشور ره مونه که شه وسّه سیوا قانون دارنه و کانتون‌های داخلی مسائل دله مرکزی حکومت نتونده دست بَوِره.

فدرال ِانتخابات دله تمام ِشهروندون که ۱۸ سال دارِن، تونّه رای هادِن. سوئیس ِمردم خله سیاسی کارون دله مشارکت دارنه و خله رفراندوم سوییس ِمناطق دله انجام گیرنه و اکثریت ِآراء ره همیشه تصویب کانّه. این کشور ِشهروندون این حق ره دارنه که هر قانونی ره چالش بکشن و طومار بنویسن تا ونه لغو یا تغییر وسّه رفراندوم برگزار هاکنن؛ اینتی هرسالنه چن صوه رفراندوم برگزار وونه.

کشور دله دِتا میلس دره که اتا عمومیِ پارلمون و اتی کانتون‌های ِنماینده‌ئون ِمیلس (سنا واری) هستنه. پارلمون اتا فدرال شورا انتخاب کنده که هفت‌تا عضو دارنه و این هفت نفر اجرایی قدرت ره دارنه و شه میون ات نفر ره رییس‌جمهور گیرنه و اتی ره هم ونه معاون یلنه. حزبون معمولاً این هفت‌نفر ره شه میون رَسِد کنه تا توازن ایجاد بوو.

مهم ِحزبون

• سوسیال دموکرات ِحزب
• رادیکال دموکرات ِحزب
• مسیحی دموکراتیک ِمردمی حزب
• سوئیس ِمردمی حزب
• سبز ِحزب
• لیبرال حزب
• انجیلی پروتستان ِمردمی حزب
• فدرال دموکراتیک ِاتحاد
• سوئیس کارگری حزب

فدرال شورای اعضا

• 
  Alain Berset (سال ۲۰۲۳ وه رییس‌جمهور انتخاب بیه)
• 
  Guy Parmelin
• 
  Ignazio Cassis
• 
  Viola Amherd
• 
  Karin Keller-Sutter
• 
  Albert Rösti
• 
  Elisabeth Baume-Schneider

اٮقتٮصاد

سوییس اصلی صادراتِ اینفوگرافی که سال ۲۰۱۹ شنه

سوئیس اروپای اتحادیه دله دَنی‌یه ولی اروپای ِآزاد ِتجارت ِانجمن (EFTA) دله عضو هسته. سال ۱۹۹۹ میلادی سوییس اروپای اتحادیه جه قرارداد دَوِسته و EFTA ِعضو بیّه تا راحت‌ته همدیگه جه تجارت هاکِنِن. بانکداری، بیمه‌یی شرکتون و توریسم سوییس ِاقتصاد دله خله تأثیر دارنه. ژنو و زوریخ سوییس ِتوریسم‌کَرترین شهرون جه هَستنه و سوییس ِکوهی مناطق دله ورفی ورزش‌ها خله انجام وانه.

سوئیس اقتصاد دنیایِ پیشرفته ترین اقتصادون جه هسته و اتا آزاد بازار هسته که توسعه برسی‌یه. سوئیس اقتصاد سال ۲۰۱۵ جه شاخص جهانی نوآوریدله رتبه یک ره داشته و تا سال ۲۰۲۰ ونه رتبه رقابتی بی‌ین شاخص دله سوم بی‌یه. اینتی که سازمان ملل سال ۲۰۱۶ باته، سوئیس سومین ثروتمند کشوری هسته که خشک‌په دره و دریو جه راه ندارنه؛ پیش از وه لیختن اشتاین و لوکزامبورگ درنه. OECD کشورون میون، سوئیس دله تامین اجتماعی سیستم خله کارآمد و قوی هسته. مخارج اجتماعی تقریباً ۱/۲۴ درصد جی دی پی ره شامل وونه

مردمون

سوییس ِزوونی نقشه: آلمانی زرد، فرانسوی ونفش، ایتالیایی سبز و رومانش سِرخ هستنه.

سوئیس ِجمعیت هفت و نیم میلیون نفر هسته. این جمعیت ِ۶۴٪ آلمانی ره شه ماری زوون دونّه، اینان ویشته شمالی و مرکزی قسمتون دله درنه. ۱۹٪ فرانسوی هستنه که ویشته غربی جائون درنه. ۸٪ ایتالیایی گپ زنّه و جنوب درنه و فقط یک درصد رومانش هستنه که جنوب‌شرقی دَرنه.

حدوداً سوئیس ِجمعیتِ ۲۲٪ ره مهاجرون تشکیل دِنّه.

اکثریت دین مسیحیت هسته. ۴۳٪ کاتولیک و ۳۵٪ پروتستان و ۲٪ ارتودوکس هستنه. ۴٪ ِدین هم اسلام هسته. .

تقسیمات

ونه گت بنویشته ره بخوندین: سوییس کانتون‌ها فهرست
سوئیس ۲۶تا کانتون دانّه:

 آرگائو،  آپنزل آوسرهودن،  آپنزل اینرهودن،  بازل-لاندشافت  بازل اشتاد،  برن،  فریبورگ،  ژنو،  گلاروس،  گرابوندن،  جورا،  لوسرن  نوشاتل،  نیدوالدن،  ابوالدن،  شافت‌هاوسن  شوییز،  سولوتورن،  سنت گالن،  تورگائو،  تیچینو،  اوری،  والیس،  وود،  زوگ،  زوریخ

والیس

تیچینو

گراوبوندن

ژنو

وود

نوشاتل

جورا

برن

تورگائو

زوریخ

آرگائو

لوسرن

سولوتورن

بازل-لاندشافت

شافتهاوسن

اوری

شوییز

گلاروس

سنت گالن

آپنتزل اینرهودن

آپنتزل آوسرهودن

ابوالدن

نیدوالدن

زوگ

فرایبورگ

بازل اشتاد

فرانسه

ایتالیا

لیختن اشتاین

اتریش

آلمان

منابع

• Aubrey Diem و Thomas Maissen. «Switzerland» ‎(انگلیسی)‎. Encyclopaedia Britannica. هارشی‌یه بیی ۲۸ ژانویه ۲۰۲۳ گادِر. 
• Reginbogin, H.R. and D.F. Vagts. Faces of Neutrality: A Comparative Analysis of the Neutrality of Switzerland and Other Neutral Nations During WW II. Geschichte: Forschung und Wissenschaft Series. International Specialized Book Service Incorporated, 2009. ISBN ‎9783825819149. Retrieved 2014-06-27.