اتیوپی

اِتیوپی که ونه رسمی نوم اتیوپی ِفدرال ِدموکراتیک جمهوری هَسته، اتا کشوره که آفریقای شاخ ِمنطقه دله دَره و دریا جه سامون نِدانّه. این کشور ۸۲/۵ میلیون نفر جمعیت جه آفریقای ِدومین پرجمعیت ِکشور و ۱/۱۰۰ هزار کیلومتر مربع جه این قاره‌ی ِدهمین گت ِکشور هسته. ونه نیشتنگا (=پایتخت) آدیس آبابا هسته. اتیوپی شمال جه اریتره ره، غرب جه سودان و جنوبی سودان ره، شرق و جنوب شرقی جه سومالی ره، شرق جه جیبوتی ره و کنیا ره جنوب جه وَر خانّه.

ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ ye-Ītyōṗṗyā Fēdēralāwī Dīmōkrāsīyāwī Rīpeblīk اتیوپی
ملی سرود: پیش دَکِف! اتیوپی، ای عزیز ِمام
اتیوپی ِموقعیت
اتیوپی ِموقعیت
نیشتنگا (و گتترین شهر)		آدیس آبابا شرقی′۴۴°۳۸ شمالی′۰۱°۹
رسمی زوون		امهری
حکومت ِنوع		فدرال جمهوری
حاکمون نوع  • رئیس جمهور نخست‌وزیر		گرما ولده-گئورگس ملس زناوی
موارد منجر به تشکیل دموکراتیک جمهوری جه		سده دهم پیش از میلاد ۱۹۹۱
گتی
-	گتی	۱٬۱۰۴٬۳۰۰کیلومتر مربع (۲۷ام)
-	‌ئو‌ (٪)	۰٫۷
جمعیت
-	سرشماری	۷۳٬۵۰۰٬۰۰۰  (۱۵ام)
-	جمعیت انبسی	۷۰‎/km۲‏ (۱۲۳ام)
پول یکا		بیر (ETB)
زمونی منطقه		EAT (جهونی ساعت+۳)
-	تابستونی (DST)	DST (جهونی ساعت)
اینترنتی دامنه		.et
تلفن پیش‌شماره		+۲۵۱

اتیوپی آفریقا دله قدیمترین مستقل ِکشور هسته و تنها کشوری بی‌یه که این قاره دله هیچ گادِر استعمارکَرون وه ره نَییتنه. این کشور حتی جهون دله هم کهن‌ترین کشورها جه حیساب اِنه. این کشور، ارمنستون په، دومین کشوری بی‌یه که مسیحیت ره شه رسمی دین اعلام هاکرده. این سرزمین مدت‌ها آفریقای ِشمالی تمدن‌ها و خاورمیونه ره آفریقای ِباقی مناطق جه وصل کارده.

اتوپی بین‌المللی سازمان‌ها سَره خله فعالیت کانده. این کشور متحد ملل سازمان دله خله زود عضو بیّه و آفریقای اتحادیه‌ی ِمؤسسون جه هسته. اسا این اتحادیه‌ی ِمرکزی مَقِر آدیس آبابا دله دَره.

نوم

اصلی بنویشته‌: حبشه

این کشور ره قدیم تاسا یونانیون اتیوپی گاتِنه ولی مسلمون‌ها پَلی حبشه نوم ره داشته. اتیوپی اتا یونانی کلمه (Αἰθίοψ: آیثیوپس) جه بَییته بیّه که «بَسوته دیم» معنی ره دِنه. ونه ات شـَر ره هم «آکسوم» گاتنه که بعضی منابع همینسه اتیوپی نوم ره آکسوم هم گاتنه.

تاریخ

اولیه آدمونی که اتیوپی دله وشون فسیل کشف بیّه، ۸/۵ میلیون سال قبل ِشِنه. اتیوپی، اریتره و سرخ دریای ِجنوب‌شرقی وَر، باستانی دوره گادِر، مصر ِسامون دله دَیینه و پانت ِسرزمین ره ساتِنه. این اقوام ِتاریخی ریشه ره قرن بیست و پنجم قبل ِمیلاد دونّه. حدود قرن هیجده قبل ِمیلاد، اتا پادشائی «دمت» ِنوم (Dʿmt) اتیوپی و اریتره ِشمالی مناطق دله شکل بَییته که ونه نیشتنگا یحا (اتیوپی شمالی شهرون جه) بی‌یه. این بومی تمدن صبای ِتمدن جه تأثیر داشتنه و شاید وشون جه کسی-خِشی داشت‌بون.

دمت ِحکومِت رِقِدبورده و این اتفاق په، پچوک‌پچوک ِسلسله‌ئون این منطقه سَر حکومِت کاردنه. اتا سلسله اینان دله جه گت بیّه و همه ره متحد هاکرده. این سلسله اکسام پادشائی بی‌یه که اول اتیوپی ِشمالی فلات دله پایگا زونه و اونجه جه کم‌کم جِر بمونه و جنوبی مناطق ره هم بَییتنه. مانی که اتا ایرانی پیومبر بی‌یه، شه کتاب دله گانه اکسام، روم، ایران و چین چارتا ابرقدرتی بینه که اون گادِر دَیینه. اتا پنجاه ساله دوره دله قرن شیشم گادِر، اکسام ِامپراتوری یمن عربستون ِجنوب، مصر ِجنوب، سودان ِشمال، اتیوپی ِشمال، اریتره، جیبوتی و سومالی ِشمال ره شه سامون دله داشته. اوایل قرن چاروم پس از میلاد اتا سوری-یونانی تبعیدی (فرومنتیوس نوم) دادگا دله اکسام ِشاه ره مسیحیت په‌روو هاکرده و این دین مملکت ِرسمی دین اعلام بیّه. بخاطر این عمل وه ره ""ابا سلاما"" (صلح پییر) لقب هدانه.

اکسام چن بار حکومِت جه کنار بوردنه و اَی اِمونه: اولین بار گودیت ِیهودیون حدود سال‌های دهه ۹۵۰ (یا احتمالاً سال‌های دهه ۸۵۰) دومین بار زاگوی سلسله وشون ِحکومِت ره رِقِدبِدانه. حدود سال ۱۲۷۰ میلادی، سلیمانیون سلسله اتیوپی ِکنترل ره شه اختیار بییتنه که ادعا داشته اکسام ِشائون ِارث وشون جه برسی‌یه.

استعما دوره

دهه ۱۸۸۰ میلادی دله آفریقا دله درگیریون خله زیاد بینه و همین گادِر اتیوپی ِشائون سعی کاردنه شه مملکت ره مُدرنیزه هاکِنِن. این زمون ایتالیا که خاسته بریتانیا جه رقابِت هاکِنه، این منطقه دله شروع هاکرده که شه وسّه مستعمره بَیره. همینسه مارس ۱۸۷۰ ایتالیا بومی مردمون جه اتا بندری شهر ره بَخری‌یه و وه ره شه مستعمره اعلام هاکِرده. بعدها سال ۱۸۹۰ گادِر این محل ایتالیای ِاصلی قدرت بَیی‌یه ونه نوم ره اریتره بی‌یِشتنه. نتیجتاً اتیوپی و ایتالیا درگیر بَیینه و سال ۱۸۹۶ دِتا کشور جنگ دَکِتنه. منلیک دوم که اتیوپی ِشا بی‌یه، این جنگ دله ایتالیا ره شکست هِدا و ۲۶ اکتبر ۱۸۹۶ ایتالیا و اتیوپی اتا پیمون‌نومه بنویشتنه.

اوایل قرن بیستم قدرت هایله سلاسی، اتیوپی ِشا، جه بَرسی‌یه. ونه شائی مشروط بی‌یه که سعی هاکِنه اتیوپی ره مدرنیزه هاکِنه. ولی ونه حکومِت ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۱ قطع بیّه چون ایتالیا این چن سال دله اتیوپی ره اشغال هاکرد بی‌یه. انگلستان و اتیوپی ِمشترک ِارتش روز ۳۱ ژانویه ۱۹۴۱ این کشور ِپادشائی ره تثبیت هاکردنه و اتا پیمون‌نومه دله انگلیس بدون اینکه شه وسّه هچّی بخائه، اتیوپی ِحکومِت ره برسمیت بشناسی‌یه.

دله‌یی (= داخلی) اتفاقات

هایله سلاسی ِحکومِت سال ۱۹۷۴ تموم بیّه و ات نفر، دررگ نوم، که شوروی و مارکسیست–لنینیست ِطرفدار بی‌یه، اتا تک‌حزبی و کمونیستی حکومِت بساته و اتیوپی دله قدرت ره بَییته شه دَس. این تازه نظام دوره هم اتیوپی خله مشکلات جه وَر بخارده؛ من‌جمله قحطی، کودتا، پناهندگی و...

سال ۱۹۷۷ سومالی اتیوپی ره حمله هاکرده که اتیوپی ِارتش که شوروی ِتسلیحات ره داشته، وشون ره سریعاً شکست هِدا. وشون سال بعد کوبا، شرقی آلمان و جنوبی یمن جه متحد بَیینه ولی با این که اتیوپی ِارتش خله قوی بی‌یه، اریتره و تیگرای ِاستان‌ها دله تا سال ۱۹۸۵ خله شورش بی‌یه که باعث بینه قحطی بَواشه و نتیجتاً حکومِت عوض بَوو.

سال ۱۹۹۱ دررگ ِحکومت دی‌یه که شمالی مناطق دله دَره اریتره ِخلق ِآزادی ِجبهه (EPLF) جه شکست خانّه و بقیه جائون هم اتیوپی ِخلق ِدمکراتیک ِانقلابی ِجبهه (EPRDF) دَره رُشد کانده. سال ۱۹۹۳ اریتره دله اتا رفراندوم بی‌یِشتنه و اینتی این منطقه اتا سِوا کشور بیی‌یه. سال ۱۹۹۴ هم اتا جدید ِاساسی قانون بنویشته بیّه که گاته چن حزبی انتخابات چِتی ونه برگزار بَواشه.

ماه می ۱۹۹۸ اریتره و اتیوپی سامون وسّه اختلاف پیدا هاکِردنه که تا ژوئن ۲۰۰۰ دمباله داشته. این جنگ اقتصادی مشکلات ره پیش یارده ولی باعث بی‌یه که احزاب اتیوپی دله متحد بائِن. ۱۵ می ۲۰۰۵ اتیوپی دله انتخابات برگزار بیّه و EPRDF برنده اعلام بیّه ولی مخالفون گاتِنه که تقلب بیی‌یه و پلیس معترضون ره قلع‌قمع هاکرده.

مردمون

دین

دین اتیوپی دله
دین			درصد
مسیحیت			۶۲٫۸%
اسلام			۳۳٫۹%
قدیمی عقاید			۲٫۶%
دیگه			۰٫۶%

بیش از شصت درصد اتیوپی دله مسیحیت په‌روو هَستنه و وشون ِمذهب هم ویشته اتی مخصوص ِارتودکس هسته که شرقی ارتودکس ِپه‌رووه.

زوون

اتیوپی ِمردمون عمدتاً دِ رگه‌ی ِسامی و سیو هستنه و وشون زوون امهری، سودو، اینور، چها، تیگره، سیلته و هراری هسته. عربی هم این کشور رایج هسته.

اتیوپی چل و هشت‌تا بومی زوون دانّه و وشون ِرایج‌ترین زوون مدارس دله انگلیسی هسته. دبیرستان دله انگلیسی جه درس دِنّه ولی ابتدایی تحصیلات وسّه بومی زوون من‌جمله امهری، اورومیفا و تیگرینیا تدریس وانّه. اتیوپی، شه مخصص ِخط ره دانّه که گعز نوم دانّه.

فرهنگ

اتیوپی ِپرچِم خله آفریقایی کشورون دله مهم هسته. چون تنها کشوری که استعمارکرون نتونِستنه وه ره بَیرِن، اتیوپی بی‌یه، همینسه اسا پان آفریقای ِطرفدارون و کشورونی که آفریقای ِناسیونالیست ِپه‌روو هَستنه، این کشور ِپرچم ِسه‌تا رنگ جه خله استفاده کانّه. این پرچم اولین بار سال ۱۸۹۷ استفاده بیّه.

نگارخِنه

• 
  اتا کلیسا: بت گیورگیس
• 
  اتیوپیایی نقاشی