حسن بن زید

حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن علی بن ابی‌طالب که وه ره گاتنه داعی اول و داعی کبیر (بزائه اولین نیمهٔ قرن سوم قمری، مدینه – فوت‌هاکارد ۳ رجب ۲۷۰ قمری، آمل) اتا حسنی سید بی‌یه که تبرستون علویون حکومت ره ۲۵۰ هجری بساته. وه چنتا جنگ سره بتونسته طاهریون ره تبرستون جه دَرهاکنه، و اَی عباسیون و صفاریون جه هم بجنگسته.

حسن بن زید
تبرستون داعی
مازرونی نقشه بدی‌ین سه ونه سر کلیک هاکنین ونه قلمروو نقشه
زمون	۲۵۰ تا ۲۷۰ قمری ۱۴ آبان ۲۴۳ تا ۲۶۳ جلالی ۸۶۴ تا ۸۸۴ میلادی (۱۹ سال)
لقب(ئون)	داعی کبیر داعی اول داعی‌الی‌الحق داعی الحق الی الخلق داعی الی الله حالب الحجاره
بزائن ِجا	مدینه، حجاز، عباسیون
بمردن	۳ رجب ۲۷۰ هجری (۸۸۴ (میلادی))
بمردن ِجا	آمل، تبرستون
قبر	راستکوی مَله، آمل
پیش از	ابوالحسین احمد بن محمد و محمد بن زید
پس از	-
سلسله	تبرستون علویون
پیـِر	زید بن محمد
مار	آمنه بنت عبدالله
وچون	اتا کیجا
دین	شیعه زیدی

این جنگون دله، حسن بن زید سه بار تبرستون دله جه فرار هاکرده، اولین‌بار سال ۲۵۱ سلیمون ِطاهری حمله په، أی دور دوم ۲۵۵ سال وه ره مفلح، عباسی سردار درهاکرده و آخرین‌بار هم سال ۲۶۰ بی‌یه که یعقوب لیث صفاری وه ره مزراب بییشت‌بی‌یه. داعی هربار شی‌یه دیلمِ کوه‌ئون دله و بعد دِباره حمله کارده و تبرستون ره گیته.

وه بتونسته تبرستون قلمروو ره هم گت‌ته هاکنه. گرگان ره سال ۲۵۳ فتح هاکرده. این شهر چن‌بار دَ‌س‌به‌دَس بیّه و آخرسری داعی وه ره هدائه شه خورد ِبرار دَس. وه جنوبی البرز ره هم حمله هاکرده و ری، قزوین، زنجان، و قومس ره بییته.

ونه نوم و تبار

حسن بن زید که وه ره «داعی اول»، «داعی الحق الی الخلق»، «داعی الی الله»،، «داعی کبیر»، «داعی الی الحق» و «حالب الحجاره» هم گاتنه، اتا علوی سادات بی‌یه، که ونه پییر حسنی و ونه مار حسینی بی‌یه.

علی بن محمد علوی نسّابه کتاب المجدی فی انساب الطالبیین دله، ونه تبار ره پییری سو جه اینتی تعریف کانده: «زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب» این کتاب دله ونه مارطرفی تبار هم اینتی هسته: «آمنه بنت عبدالله بن عبدالله اعرج بن حسین اصغر بن علی بن حوسِن بن علی بن ابی‌طالب»

وچگی

حسن بن زید سومین قرن ِاولین نیمهٔ قمری سالون، مدینه دله دِنیابموئه. وه همین شهر دله گت بیّه و «سیاسی بلوغ و دینی معرفت» جه برسی‌یه. سده‌ئون اول و دوم هجری، عباسیون ات‌خله علوی ره مجبور هاکردنه که حجاز و مدینه جه دَربورن. این احتمال هم دانّه که حسن بن زید «یحیی بن عمر علوی» ِشورش دله شرکت هاکردبائه و این شورش ِسرکوب بیّن په و متوکل عباسی ِکوتناییون په، سیدون حجاز و عراق جه بمونه ایران ِمرکزی نواحی دله. حسن بن زید هم این آدمون دله دیّه و ری دله ساکن بیّه.

مهاجرت هاکردن تبرستون سو

تبرستون آخرین جایی بی‌یه که اعراب بییتنه.

ونه گت بنویشته ره بخوندین: [[تبرستون شورش]]
زیدیون ِدینی آموزه‌ئون ره اولین‌بار ایران دله، «ایمام قاسم بن ابراهیم رسی حسنی» ِشاگردون شروع هاکردنه. وه که مدینه نزدیکی دیی‌یه، اتا مجموعه جوابون ره تبرستون ِزیدیون وسّه بنویشته. ونه پِیی، «جعفر بن محمد نیروسی طبری» شه مَله دله، نیروس، که چالوس ِدرکای شرقی کوه‌ئون دله بی‌یه، این آموزه‌ئون ره تبلیغ هاکرده. همینسه، تبرستون غربی مناطق، رویان، کلار و چالوس، زیدیون اولین مرکز منطقه دله بیینه.

تبرستون طاهریون دوران، وشون نظر په اداره بی‌یه. «محمد بن اوس بلخی» که طاهری نمایندگون جه بی‌یه، اتا بایر زمین ره که صاحاب نداشته و مردم ونجه استفاده کاردنه ره بییته، مردم هم ونجه ناراضی بیینه سال ۲۵۰ هجری محمد بن رستم کلاری و محمد که رویانی اسپهبد بینه، معدان خاندان جه، (و اتا نقل دیگه جه محمد و جعفر بن رستم) کلار، چالوس و دیلم ِمردم ِکومک جه، تبرستون دله اتا شورش راس هاکردنه و عبدالله پادوسبانی هم وشون ره کومک هاکرده. وشون اتا گت علوی که ونه نوم محمد بن ابراهیم بی‌یه، جه بخاستنه که وشون قیام ره رهبری هاکنه؛ ولی وه خادش ره خار ِکس ندونسته و حسن بن زید ره وشون وسّه خور هاکرده. کجور ِگت مردمون، اتا طوماری بنویشتنه و هدانه اتا پیغوم‌رسون دس تا هاده حسن بن زید ره.

حسن بن زید تحقیق و مطمئن بیّن په، این دعوت ره قبول هاکرده و شه فامیلون همراهی ری جه بموئه تبرستون دله. آخرسری رمضان ۲۵۰ هجری گادِر، رویان جه برسی‌یه.

آغاز حکومت

۲۵ رمضان ۲۵۰، اسپهبد ونداامید (نور ِاسپهبد)، عبدالله بن سعید، محمد بن عبدالکریم و کجور ِگت‌ِکَسون، کلار دله حسن جه بیعت هاکردنه. حسن بن زید بیعت بییتن په، سه نفر ره شه یارون جه، که وشون نوم محمد بن عباس، علی بن نصر و عقیل بن مسرور بی‌یه، ره برسنی‌یه چالوس تا اون شهر دله بیعت بییرن. حسین بن محمد مهدی حنفی، چالوس ِگت‌آدم، چالوس مردِم ره مسجد جامع دله جمع هاکرده و وشون جه بیعت بَییته. چالوس اینتی طاهریون دَس جه دَربورده. طاهریون ِعامل، محمد بن اوس، شهر جه رَم هاکرده و اسپهبد جعفر وه ره پناه هدائه.

حسن بن زید اولین‌بار وسّه کلار ِمصلا دله عید فطر ِنماز ره بخوندسته و شه اهداف ره بائوته. بعد هم شه رفخون ره رسنی‌یه تا ونسه بیعت بییرن. شه هم بورده ناتل و پایدشت دله تا بیعت بییره. دیلم ِامیرون و «جستانیون» هم ونجه بیعت هاکردنه.

وه شا بیّن په، شه نیشتنگاء ره ساری جه بورده آمل درون تا شه حامیون و هوادارون جه نزدیکته بائه و ساری هم که طاهریون دَس دیّه ره مشکل دی‌یه که نیشتنگاء بواشه.

طاهریون جه بجنگستن

تبرستون و گرگان پیش از علویون ِبموئن طاهریان دَس په دیّه و «سلیمون بن عبدالله» ونه امارت ره داشته.

لیکانی جنگ

محمد بن اوس شخصی که ونه نوم «محمد بن اخشید» بی‌یه ره اتا سپاه جه برسنی‌یه تا داعی کبیر جه بجنگه. داعی هم شه سپاه ره گردبیارده و ونه فرماندهی ره هدائه «محمد علوی» و «محمد بن رستم» ره. پایدشت و بنا به قولی ناتل دله دِتا سپاه همدیگه جه بخاردنه. محمد ابن اخشید، طاهری سردار، ره اتا علوی سردار بکاشته و این باعث بیّه که طاهری سپاهیون روحیه تضعیف بوائه و وشون عقب‌نشینی هاکنن. محمد بن اوس هم بورده سلیمون بن عبدالله پَلی، که طاهریون عامل تبرستون دله بی‌یه. علویون هم بوردنه آمل سو ولی راه میون سلیمون سپاه جه برسینه که محمد بن اوس این بار ونه فرماندهی ره داشته. این جنگ دله که «لیکانی» مکون شکل هاییته دله، علویون شکست بخاردنه، محمد علوی بمرده و «حسن بن حسین»، علوی فرماندهون جه، شه سربازون همراهی اسیر بیّه. علویون بقیهٔ سپاهیون هم وردگاردستنه پایدشت دله. اسیرون ره هم سلیمون بَورده آمل و أی وشون ره آزاد هاکرده.

چمنو نبرد

داعی این شکست په، محمد بن حمزه ره برسنی‌یه دیلم و اونجهٔ مردم جه کومک بخاسته. شیشصد نفر فرماندهی «امیدوار بن لشکرستان»، «ویهان بن سهیل»، «پالیزبان» و «فضل رفیقی» جه گیلان و دیلم جه بوردنه پایدشت دله و از طرفی تبرستون اسپهبدون «پادوسبان»، «مصمغان»، «ویجن»، «خورشید بن حنف»، «خیان بن رستم»، «پادوسبان بن گردزادلپور» واری داعی وسّه نومه هدانه که نتونّه وه ره کومک هاکنن ولی وقتی وه خاسته آمل ره بیره، ۲۰۰ نفر پیاده و ۲۰ نفر سواره‌نظام ره برسنینه.

داعی این‌بار سپاه ِفرماندهی ره هدائه محمد بن حمزه و حسین بن احمد دَس. محمد بن اوس، آمل حاکم، شه لشکر ره ابراهیم بن خلیل فرماندهی جه برسنی‌یه. جنگ دله علویون بوردنه و اونان عقب‌نشینی هاکردنه. علویون وشون ره تعقیب هاکردنه و آمل ره بییتنه. محمد بن اوس هم شهر جه دربورده. داعی پیروزی په، ۲۳ شوال ۲۵۰ هجری، آمل دله بورده و مصلای دله مردم جه بیعت بییته. شهر آمل ره هم شه نیشتنگاء اعلام هاکرده. اَی طاهریون گت سربازون ره اعدام هاکرده ولی وشون فرمانده، ابراهیم بن خلیل، ره امان هدائه.

مصمغان ظهور؛ مامطیر و ساری بییتن

مصمغان داعی حامیون جه، وقتی بورده مامطیر دله، روز ۲۶ شوال ۲۵۰ هجری ونسه بیعت بییته و این شهر بدون جنگ داعی دس په دکته. داعی خادش هم فیروزکوه، دماوند و ری وسّه بیعت‌گیر برسنی‌یه. ۴ ذی‌القعده همون سال هم ات‌گروه ره «امیر الحاج» جه برسنی‌یه حج سه.

طاهریون زمون، سلیمون بن عبدالله نیشتنگاء ساری بی‌یه. داعی مامطیر ره که بییته، مصمغان ره دستور هدائه تا بوره ساری و مصمغان هم روستای «پوطم نوروز آباد» دله شه لشگرگاه ره قرار هدائه، سلیمون بن عبدالله هم شه لشکر ره هدائه «اَسد جندان» دَس. داعی هم «روستای توجی» دله شه سپاهیون ره آماده داشته. جنگ شروع بیّن په، داعی اتا پیرمردی، «شهریار بن اندیان»، حرف په‌ای بورده و جنگ نکارده و اینتی سِراق هدائه که دَره فرار کانده و بعداً بی‌راهه جه، بورده ساری دله و شهر ره اتا جنگ په بییته. سلیمون هم ساری جه دَربورده و «روستای دودان» دله شه سپاهیون پَلی بورده؛ بعد وشون داعی ره حمله هاکردنه ولی ای شکست بخاردنه.

این شکست په، سلیمون بورده استرآباد دله و علوی سپاهیون ونه قشنگ ِکاخ ره تش هدانه. حسین بن زید، داعی برار هم دماوند ره بییته و لاریجان و قصران گتِ‌آدمون هم بوردنه داعی پَلی و ونجه بیعت هاکردنه.

تمشکی دشت نبرد

۴۰ روز په، داعی تصمیم بییته که وردگارده آمل؛ ولی پادوسبانی اسپهبد، وه ره بائوته که بوره «چمنو»دله و دَواشه. خراسان سپاهیون که برسینه سلیمون سپاه جه، وه اَی حمله هاکرده. دیلمیونی که داعی سپاه دله دیینه، بورد بینه شه سره‌ئون سو و داعی اتا پچوک سپاه جه طاهریون دیم‌به‌دیم هرسّائه. دِتا سپاه «تمشکی دشت» دله همدیگه جه برسینه که علویون ونه سَره شکست بخاردنه. علوی سربازون بیشه‌ئون دله تنک‌تِرو بیینه و بتونستنه «احمد بن محمد بن اوس» ره بکاشن. داعی هم عقب‌نشینی گادِر، انده چمنوی پـِل سَر هرسّائه تا تموم زخمیون و بمرده‌ئون ره ونه سر جه رد بکاردنه. ای همه بوردنه چالوس دله و بموندستنه.

شبیخون بزوئن

آمل بییتن په، طاهریون ِسپاه دَس جه، این شهر ره هدانه اسپهبد قارن بن شهریار ره. داعی کبیر هم گیلان و دیلم مردم ره جمع هاکرده و بورده «لاویجه رود» سو و اونجه ره شه لشگرگاه هاکرده. طاهری و باوندی سپاهیون هم آمل جه بریم بمونه و پایدشت دله اِس‌هاکردنه. داعی هم دیلمیون حرف په بورده و باوندیون ره شبیخون بزوئه و وشون ره همون شوئنه بَورده. این شبیخون دله ات‌خله طاهری سردارون بمردنه. جنگ په، علویون بوردنه آمل دله و اونجه ره بییتنه. پادوسبانیون ِاسپهبد هم داعی کبیر فرمون په، باوندیون ِاسپهبد ره تعقیب هاکرده و همینتی بتونسته کارن کوه ره بَییره و اسپهبد قارن باوندی ره رَم هاده گرگان سو که سلیمون بن عبدالله دَیی‌یه. داعی شه هم ۱۵ روز که بگذشته په، آمل جه بورده چمنو دلهو دومین بار وسّه ساری ره بَییته. سلیمون بن عبدالله طاهریون شا، محمد بن عبدالله، جه کومک بخاسته و اتا سپاه ره سرداری «عناتور بن بختانشاه» و «جسنف بن ماس» جه استراباد دله برسنینه. داعی سربازون ویشته کارن‎کوهون دله دَیینه و انده دیلمی هم که اونجه نشی‌بینه، وردگردستنه شه سره‌ئون دله. این گادِر شایعه بیّه که وهسودان، دیلم شا، بورده طاهریون پَلی و تسلیم بیّه.

طاهریون گت ِبباختِن

وهسودان، دیلمیون حاکم، ات‌کمه که بگذشته په چارهزار نفر ره شه دیلمی سربازون جه برسنی‌یه داعی پَلی و دِتا سپاه چمنو دله اردو بزونه. نبرد ِاوائل، علوی سپاهیون شکست بخاردنه و عقب‌نشینی هاکردنه آمل دله؛ ولی اَی دِباره سَری حمله هاکردنه و ۸ ذی الحجه ۲۵۲ هجری، طاهریون ره بَوردنه و دیلمی سپاهیون ساری دله قتل و غارت هاکردنه و طاهری سردارون ره بکاشتنه. سلیمون بن عبدالله، شه ساری جه دَربورده؛ ولی ونه زن و وچه بموندستنه علویون دله.

داعی چن ماه ساری دله بموندسته و بعد بورده آمل دله و «سِد حسن بن محمد بن جعفر عقیقی» ره که ونه کس‌و خِشون جه بی‌یه ره، ساری دله تخت ِسَر هِنشنی‌یه. سلیمون بن عبدالله هم استراباد جه محمد بن زید، داعی برار، وسّه نومه بنویشته و ونجه بخاسته تا ضامن بواشه که ونه زن و وچه ره بَرسنن استرآباد، ونه پَلی. داعی هم ونه بخاستنیون جه موافقت هاکرده و وشون ره برسنی‌یه استرآباد دله.

هوادارون دَکِش‌بَکِش و مخالفون شورش

اسپهبد قارن بن شهریار طاهریون ِشکست په، مصمغان وساطت جه، تسلیم بیّه و ونه دِتا ریکا، مازیار و سرخاب ره سال ۲۵۲ برسنینه داعی پَلی. همینتی بیّه که تبرستون دَشت و دامون و کوهستون هردِتا دکته علویون سامون دله.

ات‌کمه بعد «محمد بن نوح»، طاهری سردار، داعی جه دَپیته و اسپهبد قارن ونه پِشتی ره هاکرده؛ ولی شکست بخاردنه و ونه سپاهیون تنک‌ترو بیینه. مصمغان اتا علوی سردار، که ونه نوم فضل رفیقی بی‌یه جه، اختلاف پیدا هاکرده و داعی حکومت جه سِوا بیّه. آمل دله هم اتا دیلمی فرمانده که ونه نوم «جایی بن لشکرستان» بی‌یه، مردِم ره اذیت کارده که شورش پیش بیارده و وه ره بکاشتنه. «حسن بن محمد عقیقی» این گادِر کومک هاکرده و مصمغان ره پِشتی هاکرده تا وه دِباره بئه حکومت دله. «رستم بن زبرقان» هم «مهران رستاق» دله شورش راه دمبدائه و محمد بن روح طاهری جه متحد بیّه. داعی اول «هرمزد کامه» و «عباس عقیلی» ره ونه سرکوب وسّه برسنی‌یه که شکست بخاردنه، اَی حسن بن محمد عقیقی ره مأمور هاکرده که وه ره بکاشه. حسن عقیقی بتونسته چارصدتا اسیر جه وردگرده ساری دله.

اسپهبد قارن ات‌بار دیگه «ابراهیم بن معاذ»، قومس حاکم جه، کومک بخاسته اما حسن عقیقی ونه دی ره دَخاسنی‌یه. داعی هم بورده آمل دله و حسن عقیقی ره شه جا بی‌یشته ساری درون. اسپهبد قارن هم این‌بار، محمد بن روح و مصمغان پِشتی جه، شهر ره حمله هاکرده. حسن عقیقی شهر جه بریم بورده و «ترجی» دله ساکن بیّه اونجه داعی پِشتی جه وشون سپاه ره رِقِد بدائه.

استرآباد بییتن

سلیمون بن عبدالله، داعی جه که بباخته، بورده استرآباد (گرگان) دله و اَی اونجه جه بورده خراسون و شه جا سَر اتا نفر دیگه ره بی‌یشته. داعی هم شه سامون دلهٔ سرکوب په،، ۳ ذی‌الحجه ۲۵۳ هجری، «محمد بن ابراهیم» و «لشکرستان دیلمی» ره اتا سپاه همراهی برسنی‌یه استرآباد دله که بتونستنه اونجه ره بَییرن.

روسون جه بجنگستن

ونه گت بنویشته ره بخوندین: روسون اردوکشی مازرون دریا جه
روسون که بفهمستنه تبرستون استقلال پیدا هاکرده، ایگور زمون، اتا مجهز لشکر جه این منطقه ره هجوم بیاردنه. این افراد که دریا راه جه بموبینه، آبسکون ره بییتنه. داعی وشون ره خله سریع فراری هدائه و آبسکون ره بَییته.

عباسیون جنگون

عباسی و علوی پرچمون ِمقایسه

علویون ِپرچم اسپه بی‌یه؛ چون داعی اسپه‌پوشی ره تبلیغ کارده و عباسیون جه مخالف بی‌یه.

عباسیون پرچم سیو رنگ داشته؛ وشون ره «مسوّده» هم گاتنه.

مستعین ِخلافت؛ جنوبی البرز سو بوردِن

داعی ِسامون‌دزدی‌ئون و ونه محبوبیت سامرا و کوفه دله، باعث بیّه که عباسی خلفاء ونجه دَپیجن. المستعین بالله، که داعی جه معاصر بی‌یه، اتا لشکر ره همدان جه برسنی‌یه؛ ولی محرم ۲۵۲ هجری، عباسی سردارون وه ره خلافت جه کنار بَزونه و «المعتز بالله» ونه تخت ِسَر هِنیشته.

علویون که بدینه کوه و دامون همه وشون دَس دره، جنوبی البرز ره حمله هاکردنه. جستان بن وهسودان، دیلم و گیلون حاکم، این نبرد دله داعی پِشتی ره هاکرده. ری و قزوین، ابهر و زنگان ره پِشت هم علویون بَییتنه و داعی ری ره هدائه «محمد بن جعفر» ره و قزوین ره هدائه «جستان بن وهسودان» ره. ری دله ات‌بار شورش بیّه که محمد بن جعفر ره شهر جه دَرهاکردنه ولی بعداً خله زود این شورش سر ره دَخاسنینه.

خلافت معتز

ونه گت بنویشته ره بخوندین: [[المعتز بالله]]

مفلح ِلشکرکشی ِمسیر، تبرستون جه

معتز حکومت برسی‌ین په، وه بشناسته که داعی ری ره بییته. وه سال ۲۵۳ هجری حسن بن زید سرکوب وسّه، اتا ارتش ره «موسی بن بغا» فرماندهی و «مُفْلِح» سرداری جه عراق جه برسنی‌یه تبرستون سو. موسی بن بغا اول بورده همدان دله و اَی مفلح ره راهی هاکرده تا ری ره بَییره. مفلح هم قزوین، ابهر و زنجان ره اتا اتا بییته. قزوین و زنجان حاکمون که «حسین ابن احمد» و «عبیدالله بن علی» پس بینه فرار هاکردنه، داعی هر دِتا رع اتا وگ‌لیز دله غرق هاکرده و وشون لاش ره همونجه ول هاکرده. (وه بعداً که یعقوب جه شکست بخارده وشون ره هم دفن هاکرده). آخرسری هم ۲۵۵ هجری مفلح ری ره بییته و قومس راه جه بورده استرآباد دله.

«احمد بن محمد سکنی» که اتا طاهری آدِم بی‌یه، استرآباد دله، مفلح پِشتی ره هاکرده. خلیفه سپاهیون اول گرگان و اَی ونه په تمیشه، ساری و مامطیر ره بییتنه. هر دفعه که جنگ پیش اموئه و علویون باختنه. ده هزار نفر داعی پَلی بوردنه و پادوسبان سوم هم وشون دله دیّه؛ ولی داعی هنتا هم نتونسته مفلح جه جنگ هاکنه. مفلح آمل ره که بییته وشون سره‌ئون ره تش هدائه و همینتی داعی په دیی‌یه تا وه ره بییره. وه حتی چالوس ره هم فتح هاکرده. داعی که بدی‌یه دره جنگون ره شکست خانّه، بورده کلار دله و دیلمیون هم بائوتنه که ونجه کایری (همکاری) نکانّه.

مهتدی خلافت؛ بصرهٔ علویون ِشورش

ونه گت بنویشته ره بخوندین: [[ابواسحاق محمد مهتدی]]
جمادی‌الآخر ماه ۲۵۵ قمری، اتا پیغوم گرگان دله برسی‌یه مفلح ره. ونه دله بنویشته بی‌یه که وه ونه وردگارده سامرا دله؛ چون خلیفه قبلی، معتز عباسی، بمرده و متهدی شا بیّه. ترنه خلیفه فرمون هدائه که عباسیون نظامی نیروئون وردگاردن عراق دله تا «صاحب الزنج» ره بصره دله جه دَرهاکنن. همینسه، موسی بن بغا هم عباسی سپاهیون واری بورده عراق و شه جا سر احمد بن محمد سکنی ره بی‌یشته. داعی هم ۲۵۵ آمل، سال بعد ری، ۲۵۷ گرگان و ۲۵۹ قومس ره بییته و احمد بن سکنی هم ونه پشتی ره هاکرده و دهستون ِحکومت و به نقلی استرآباد ره هاییته.

صفاریون جه بجنگستن

ونه گت بنویشته ره بخوندین: [[یعقوب لیث]]

یعقوب لیث اتا بااستقامت و سپاهی‌منشی آدِم بی‌یه؛ اینتی که حسن بن زید وه ره گاته «سندان».

یعقوب لیث صفار، صفاریون شا، طاهریون ره که رِقِدبدائه، نیشابور جه تبرستون سو راهی بیّه. ونه لشکرکشیون وَلِک عبدالله سگزی (یا عبدالله بن محمد سِجزی) بی‌یه که وه ره ترور هاکرد بی‌یه. یقوب پیش از اوکه تبرستون دله بئه، احمد بن سکنی جه ارتباط داشته و وه ره قول هدائه که اگه ونه پشت بوئه، وه ره شه جا سر ینّه، وه حسن بن زید وسّه نومه هدائه و عبدالله بن صالح و ونه دِتا برار ره داعی جه بخاسته. حسن بن زید وشون ره تحویل ندائه و یعقوب دهستون و گرگان جه، ساری وَر پیش بورده و اونجه حسن بن محمد عقیقی جه، جنگ هاکرده. آخرسری صفاریون بتونستنه ساری ره سال ۲۶۰ هجری قمری گادِر، فتح هاکنن. عقیقی بورده آمل دله و علوی نیروئون ِسر اون شهر دله گردبیّه ولی یعقوب وشون ره شکست هدائه و همه بوردنه گیلون و دیلم دله.

یعقوب چاره ماه تبرستون دله داعی ره تعقیب کارده ولی مردم وه ره ندانه یعقوب دست. این گادِر، ات‌خله شلب وارش ببارسته و چـِل روز وارش بمو؛ صفاریون که سیستان جه بموبینه این وارش جه عادت نداشتنه، وشون ات‌جاهان هم رعد و برق یا زلزله جه هم بمردنه، چـِل هزار نفر، تموم شترون و هزارون اسب هم بمردنه و وشون وسایل ره هم دیلمیون دزدینه، هرگادِر یعقوب اتا شهر دله امیر یشته، مردم وه ره شهر جه درکاردنه و شورش راه دِمدانه. «لیث بن فنه» ره رویان و «پادوسبان سوم» ره تبرستون جه فراری هدانه.

یعقوب و داعی ِسامون ِمقایسه

یعقوب لیث، بتونسته محمد بن زید، داعی برار، ره دستگیر هاکنه و برسنه سیستان دله. آخرسری هم که بدی‌یه هچّی‌کان نی‌یه، دِسال مالیات ره بییته و خراسون راهی بیّه؛ بعد ری حاکم ره نومه هدائه و ونجه بخاسته که سگزیون ره هاده وه ره. که ری شا ونه گپ ره قبول هاکرده. یعقوب این چن نفر ره شادیاخ دله آهنی میخ جه، دیفار ِتن توتو هاکرده. یعقوب جنگ تبرستون و گرگان دله و ونه اذیتون مردم ره، باعث بیّه که عباسی خلیفه ونجه ناراضی بواشه. داعی آخرسری ۲۶۱، تبرستون ره دِباره بییته. وه چالوس ره تش دکشی‌یه چون اونجه مردم یعقوب ِگپ ِپه بورد بینه.

شورشون ره دَخاسنی‌ین

ترکون و لیث بن فنه

داعی که بتونسته دِباره تبرستون ره بَییره په، اتا گروه ترک صحراگردون جه، که هزار نفر جه ویشته بینه، دهستون جه استراباد و گرگان سو حمله هاکاردنه و اون‌جاهان ِمردمون ره بکاشتنه. آمل جه هم «لیث بن فنه» ِشورش ِخور رسی‌یه. داعی اول نومسلمون ِترکون ره دَرهاکرده و بعد محمد بن ابراهیم ره شه جا گرگان دله بی‌یشته و بورده آمل دله. لیث فرارهاکرده و ری حاکم جه پناه بَورده. ری حاکم علویون جه شکست بخارده و داعی دستور هدائه که لیث ره بکاشِن.

دیلمیون شورش، گرگان دله

داعی که گرگان جه بورده، دیلمیون که اون شهر دله بموندست بینه، شهر ره غارت هاکردنه و داعی ِنماینده جه نافرانی کاردنه. حسن بن زید شه برار، محمد، ره اتا سپاه جه گرگان سو راهی هاکرده. شورشیون بوردنه خراسون دله و طاهریون عامل ره اسفراین دله پنله بیاردنه، شاری (طاهری عامل) ره مزراب بیشتنه تا گرگان ره بَییره. وه داعی عاملان ره وردگاردنی‌یه آمل دله؛ ولی اون گادِر گرگان ِپیرپیرمردون بوردنه ونه پَلی و دیلمیون ِخیانت ره ونسه بائوتنه و وه هم شه سیاستون ره عوض هاکرده. شاری گرگانیون مردِم ِهمراهی، اتا روزانه سه هزار نفر ره بکاشته و وردگاردسته خراسون دله و داعی بورده گرگانیون ِدرون. ونه گپون په، هزار نفر دیلمی ره بییتنه و وشون ِبال و لینگ ره سِوا هاکردنه.

رستم باوندی شورش و عقیقی ِاشتباه

دیلمیون که بدینه داعی دره وشون ره مزراب ینّه، تنک‌ترو بیینه و ویشته بوردنه اسپهبد رستم بن قارن پَلی که تبرستون کوهون دله دَیی‌یه. باوندی اسپهبد که ات‌دفه‌ای اتا هزار نفری سپاه جه دیم‌به‌دیم بیی‌یه، وشون ره دستور دائه که کم‌کم سامون‎دزدی هاکنن و بورن داعی سامون دله، مَله‌ئون ره غارت هاکنن.

رستم، قاسم بن علی ره که قومس حاکم بی‌یه دِرو باته که «محمد بن مهدی» لشکر نیشابور جه درنه قومس ره حمله کانّه. داعی رستم جه بخاسته که قاسم بن علی ره کومک هاکنه. وه شه لشکر جه بورده قومس و قاسم بن علی ره دستگیر هاکرده و «شا دزد قلعه»، هزارجریب دله، حبس هاکرده، قاسم بن علی همون زندون دله بمرده.

رستم اَی اتا نومه هدائه «احمد بن عبدالله خجستانی» ره و وه ره تحریک هاکرده تا همدیگه جه گرگان ره بَییرن. اَی شه استرآباد ره و احمد خجستانی گرگان ره فتح هاکردنه.

این دِتا شهر بَییتن په، شایعه بیّه که داعی بمرده. حسن بن محمد عقیقی، ساری حاکم و داعی ِخال‌پسر، این وَلِک جه که علویون حکومت نَونه بی‌رهبر بمونده، مردم جه بیعت بییته و شه ره علویون حاکم بنومسته.

داعی که ونه خورون ره بشناسته، اتا لشکر ره «طاهر بن ابراهیم» همراهی برسنی‌یه ساری دله. عقیقی که بفهمسته داعی زننه هسته و طاهر بن ابراهیم لشکر ساری دله دره، فرار هاکرده و بورده اسپهبد رستم پَلی. داعی ونجه بخاسته که وَردِگارده.

داعی آخرسر بتونسته شه نیرو ره جمع هاکنه و شه سامون ره پس هایره. اون گادر که عبدالله رستم سپاهیون شکست بخاردنه، خجستانی بورده نیشابور و رستم بن قارن وَردگاردسته کوهون دله و عقیقی شه رفیخون همراهی، بیابون دله تینار بموندسته. محمد بن زید وه ره دستگیر هاکرده و داعی پَلی بَورده. عقیقی پشیمون بگردسته؛ ولی داعی کبیر ونه بکاشتن دستور ره هدائه و وه ره اتا رومی ترک، ساری ِ«دروازه گرگان» محله دله گردن بزونه و ونه جسد ره زرتشیون یا یهودیون قبرسّونی دله چال هاکردنه.

بمردن

عرب و ایرانی حکومتون، قرن سوم هجری گادِر

حسن بن زید شه آخرعمری مریض بیّه و این مریضی یک سال دمباله پیدا هاکرده. وه این گادِر حتی نتونسته اسب سوار بَواشه. وه شه برار، محمد بن زید، ره گرگان دله بی‌یشته. ونه داماد، احمد بن محمد، هم ونه کارون جه آمل دله رسی‌یه.

وه پیش از بمردن وصیت هاکرده که ونه برار ونه جانشین بواشه و احمد بن محمد جه بخاسته که آمل و ونه نزدیک شهرون دله محمد وسّه بیعت بَییره. داعی دِشنبه روزِنه، ۳ رجب ۲۷۰ هجری قمری بمرده.

داعی پیش از مرگ، شه وسّه «راستکوی» ِمحله، آمل دله، اتا قبر بساته و وه ره همونجه چال هاکردنه. اولیاءالله آملی گادِر این قبر سر رِقِدبورد بی‌یه.

ونه حکومت گادِر ِتایم‌لاین

خانواده

حسن بن زید ریکا نداشته؛ ونه کیجا سَره هم مورخون اختلاف دارنه. بعضیون ونه دِتِر نوم ره «ام‌الحسن» دونّه که شه دایی‌پسر، ابوالحسین احمد بن محمد، جه ازدواج هاکرده (اولیه منابع دله وه ره داعی داماد دونّه)، ولی بعضیون وه ره داعی ِخاخر دونّه و احمد بن محمد ره ونه خاخرِشی جه اشناسنّه. بعضین دیگه «کریمه» ره داعی کیجا دونّه که اتا کنیز جه کنارهکته و پیش از اونکه ازدواج ِسن جه برسه، بمرده.

دین

ونه گت بنویشته ره بخوندین: [[زیدیه]]
حسن بن زید شه مذهبی سیاستون دله، رسوم، فقه و کلام معتزلی ره رسمی هاکرده. وه شه جنبش ره سه‌تا اصل سر بساته که شه بیعت بییتن زمون کلار دله وشون سَر تأکید کارده:

• قرآن ِراس هاکردن
• نبوی سیرهٔ زننه هاکردن
• امر بالمعروف و نهی عن المنکر

ونه حکومت برسی‌ین په، زیدیه ره شه کشور رسمی دین اعلام هاکرده و اتا بخشنومه دله بنویشته:

«

دستور هادین عادی‌مردم ات‌جا جمع بوون و امه نظر ره ات‌جا وشون وسّه بارین. اِما شمه عاملون و کارپردازون جه خامبی که خدای کتاب، رسول الله ِسنّت و اونچی که مطمئناً امیرمؤمنون ایمام علی جه، امسه برسی‌یه ره عمل هاکنن و اون حضرت ِفضیلت و برتری ره تموم امّت وسّه دیار هاکنن. مردم ره اعتقاد به جبر و تشبیه و کید و دشمنی موحدونی که عدل و توحید ره درس دونّه جه، بازدارن. وشون ره نی‌یلن که شیعیون ره اذیت هاکنن و نی‌یلن خدای دشمنون فضیلت و امیرمؤمنان دشمنون خَوری هچّی بارِن. وشون جه بخایین «بسم‌الله الرحمن و الرحیم» ره نماز دله گت بارن، صواحی نماز دله قنوت بخوندن، میت نماز دله پنج‌تا تکبیر بارن، دَوندی سَر جه مسح نکشِن، اذان و اقامه دله «حی علی خیرالعمل» جمله ره اضافه هاکنن، اقامه جملات ره دِتا دِتا بخوندن و دستورات سرپیچی جه برحذر بائن. هرکی امه دستور ره په‌روو نووئه ونه خون هدر و ونه محارم حرمت بشکسته وونه. این بیان جه هیچ عذری اونان وسّه که وشون ره انذار دمبی وسّه، باقی نموندنه. والاسلام.

»

این بیانیه امروزی زیدیون اعتقادات جه فرق کانده و دوازده ایمامی شیعیون اعتقادات جه نزدیک‌ته هسته.

توجه به مرقد علی در نجف

ایمام علی ترنه حرم

حسن بن زید اولین کسی بی‌یه که ایمام علی قبر وسّه نجف دله، دیفاری بساته و اونجه ره تعمیر هاکره. البته بعضیون ونه برار، محمد، جه این کار ره نسبت دنّه.

ایمام نیّن، زیدیون وسّه

زیدیه رسمی سنت دله، گت ِداعی ره ایمام ندونّه، ونه دلیل احتمالاً ونه ناخِش رفتارون بی‌یه. چنونچه تبرستون زیدیون «ابوجعفر زُباره»، که نیشابور دله دیّه جه، بخاستنه وشون ایمام بواشه و داعی ره مزراب بی‌یله. ابوجعفر زباره بموئه تبرستون دله، ولی وه ره پشتی نکاردنه و داعی هم ونجه جنگج هاکرده تا وه مجبور دیّه وردگرده آوه دله و همونجه دَواشه.

حسن و محمد بن زید، هیچ‌کومتا ره ایمام ندونّه. ابراهیم بن قاسم ِزک‌زائون ِپه‌روون، یعنی یحیی الهادی الی الحق زیدیه سازنده یمن دله، وشون ره متهم کانّه که ظالم بینه. الهادی پیش از اونکه یمن دله قیوم هاکنه، محمد بن زید حکومت گادِر آمل دله دیی‌یه. زیدیونی که قاسم بن ابراهیم مدرسه، تبرستون دله، دَیینه ونه زک‌زائون ره شه ایمام گاتنه، حتی اگه داعی و ونه برار ِپه‌رووی ره هاکردباشِن. الهادی که زیدیون ایمام بیّه، تبری زیدیون جه ات‌گروه بوردنه یمن دله، ونه پَلی.

ایمامیه شیعیون روابط سَره

علامه محسن امینی می‌نویسد:

كان الحسن بن زيدالدعي مع شرف نسبة و كرم حسبة عالي الهمه شجاعاً حازماٌ ثاقب الداي متواضعاً جوداً كريماً عارفاً بمواقع الكلام متعطفاً محسناً اليهم كثير البر بهم.
حسن بن زید، داعی، غیر اونکه شرافت و گت‌بی‌ین دانّه ونه نسب، کرامت، شجاعت، دوراندیشی، محکم نظری، فروتنی، بخشندگی، رحیمی، عارفی، نیکوکاری مثال زوئنی‌یه.

شرق ِروزنامه

محمد بن جریر طبری شه کتاب دله گانه که حسن بن زید و ونه برارزا، محمد بن علی بن خلف (خالد)العطار ِمابین روابطی دیّه که عباسیون ِجاسوسون وهر ه پیداهاکردبینه و این زمونی بی‌یه که داعی ِبرارزا ایمام علی النقی ِپه‌روو بی‌یه و این مخفی مکاتبات باعث بیّه ات‌خله ایمامی شیعیون بغداد دله دستگیر بَواشِن.

سیوجمه‌ئون روابط سَره

عباسی خلفا سیو جمه کاردنه و همینسه وشون ره «سیو جِمِه‌ئون» یا «مسوده» گاتنه، ویشته وشون دین سُنّی بی‌یه؛ ولی داعی شیعه په‌روو بی‌یه و همینسه اسپه‌جمه تن کارده.

ادبیات دله

حسن بن زید کتابونی «الحجة فی الامامة»، «الجامع فی الفقة» و «البیان» واری ره بنویشته که وشون جه اسا هچّی نموندسته.

تبری علویون عربی ادبیات دله دَس داشتنه، وشون حکومت دینی پژوهشگرون ِ«نشو و نما و ملجاء و ملاذ» جاء بی‌یه. مثلاً «ابومقاتل ضریر» ِقصیده، حسن بن زید خَوری، هنتا هم خله شوهرت دانّه. کتاب «اخبار الخلفاء صولی» دله حسن‌بن زید ره شاعر و آگاه به «شعر ِنقدهاکردن» معرفی کانّه و وه ره چنتا شعر جه نسبت دنّه.

سکه‌ئون

برنهارد دارن کاسپیای کتاب دله بنویشته، ات‌سری سکه آبسکون وَری پیدا هاکردمی که وشون ِتاریخ حسن بن زید دوره‌شنه. این سکه‌ئون دله بنویشتوئه: «اذن الذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان الله علی نصرهم لقدیر». این آیه مفهوم این وونه که «خدا اونانی که دَی جنگ کاردنه ره اتا اجازه هدائه، چون وشون ره دَیینه ظلم کاردنه.» ارنست کونیک، روسی مورخ، ونه خَوری احتمال دنه که این آیه ره اینسه بنویشتنه که اون گادِر روسون آبسکون ره بَییت‌بینه و داعی خاسته این آیه جه مردِم ره تشویق هاکنه که جنگ دله وه ره کومک هاکنن. چنتا اینتی سکه ره فرح‌آباد دله هم پیدا هاکردنه.

• widths="108px"
• 
• 
• 
• 
• 

ویشته بخوندین

پورتال:تبرستون

پورتال: تبرستون

• تبرستون شورش

حسن بن زید علویون داعی بمرده‌ی: ۳ رجب ۲۷۰
شیعی عنوان
قبلی: -	تبرستون داعی سالون ۲۵۰ تا ۲۷۰ هجری	بعدی: احمد بن محمد و محمد بن زید

منابع

• آذری، علاءالدین. حسن‌بن زیدبن محمد. اسلام جهون دانشنومه. 
• الهامی، داوود. قیام حسن بن زید علوی در طبرستان. درسهایی از مکتب اسلام، آذر ۱۳۷۳. 
• اعظمی سنگسری، چراغعلی. گاوبارگان پادوسبانی. شرکت افست، ۱۳۵۴. 
• حقیقت (رفیع). جزیره آبسکون. گوهر، ۱۳۵۶. 
• حکیمیان، ابوالفتح. علویان طبرستان تحقیقی در احوال و آثار و عقاید فرقه زیدیه ایران. مقالات و بررسیها، ۱۳۵۰. 
• جعفریان، رسول. «روزگار علویان طبرستان». مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن. هارشی‌یه بیی ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۲ گادِر. 
• زرین‌کوب، عبدالحسین. تاریخ ایران بعد از اسلام. امیرکبیر، ۱۳۸۷. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۰۰-۰۰۶۴-۹. 
• سعیده سلطانی مقدم. «قیام حسن بن زید». پژوهشکده باقرالعلوم. هارشی‌یه بیی ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۲ گادِر. 
• طاهری شهاب، سید محمد. نمونه‌هایی از مسکوکات ضرب شده در طبرستان. ج. ۲. پیام بهارستان، ۱۳۹۰. 
• علوی نسابه، علی بن محمد. احمد مهدوی دامغانی. المجدی فی انساب الطالبیین. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ قمری. 
• واردی کولایی، تقی. تاریخ علویان طبرستان. قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۹. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۳۹۷-۶۸۶-۶. 
• مادلونگ، ویلفرد. تشیع امامی و زیدی در ایران. مترجم: رسول جعفریان. فلسفه، کلام و عرفان، بهمن و اسفند ۱۳۷۲. 
• مفرد، محمدعلی. ظهور و سقوط آل‌زیار. تهران: انتشارات رسانش، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۶۴-۷۱۸۲-۹۴-۵. 
• معظمی، جمشید. حسن‌بن زید طلایه‌دار دولت علویان. روزنومهٔ شرق، ۱۴ تیر ۱۳۹۰. هارشی‌یه بیی ۲۸ مارس ۲۰۱۱ گادِر. 
• مجد، مصطفی. ظهور و سقوط مرعشیان. نشر رسانش، ۱۳۸۸. شابک ‎۹۷۸-۶۰۰-۵۰۱۱-۱۵-۹. 

• W. Madelung. Encyclopaedia Iranica. 

ویشته بخوندستن وسّه

• صابر خان، محمد. آغاز تاریخ مذهب شیعه زیدی در دیلمان و گیلان. مترجم: احمد آرام. آینده، خرداد و تیر ۱۳۵۹. 
• صابر خان، محمد. آغاز تاریخ مذهب شیعه زیدی در دیلمان و گیلان (قسمت دوم). مترجم: احمد آرام. آینده، مرداد و شهریور ۱۳۵۹. 

بیرون بگردستن

• رسا، آوا. «حسن بن زید». رشد دانشنومه، ۱۳ آبان ۱۳۸۵. 
• رسا، آوا. «حسن بن زید، داعی اول چگونه آدمی بود؟». رشد دانشنومه، ۱۳ آبان ۱۳۸۵. 
• خطیب، عبدالمجید. «روابط متقابل علویان طبرستان با خلفای عباسیان». راسخون.