ویکی‌پدیا:هفتگی بنویشته/سال ۲۰۲۲/هفته ۵

پیشا سقراطی فلسفه که وه ره یونان ِاولیه فلسفه هم گانّه، باستانی یونان ِفلسفه هسته که سقراط هنتا نمه‌په وجود داشته. پیشاسقراطی فیلسوف‌ها ویشته کیهان‌شناسی، جهون ِبساته‌بیّن و ونه جوهر ِبشناسی‌ین جه علاقه داشتنه، اما سؤال‌هایی که پرسینه، طبیعی دنیایِ آثار خَوری یا اخلاق و دین و جامعه جه هم بی‌یه. برعکس دین ِپه‌روون که همه چی ره خدائون جا ربط دانه، وشون سعی کاردنه که هرچی وسّه علمی دلیل پیدا هاکنن. پیشاسقراطیون جه خله آثاری نموندسته و وشون کتابون خله کشف نیّه. اونچی وشون جه دومبی اکثراً دوره‌های بعدِ بنویشته جه اِما ره برسی‌یه. این دوره یونانیون شه همساینون جه خله چیزها یاد بئیتنه و چون وشون شهرها شه‌گردونی داشتنه، فلسفه خله رشد هاکرده.

پیشاسقراطی فلسفه قرن شیشم پیش از میلاد شروع بیّه و میلیتوس ِشهر دله تالس، آناکسیماندر و آناکسیمنس اولین کسایی بینه که فلسفه په بوردنه. وشون‌ها «آرخه» (که ونه معنی ماده یا اصالت و بنیاد وانه) ره بترتیب «ئو»، «آپیرون» (نامحدود بی‌ین) و «نوآس» (عقل یا هوش) جه نسبت هدانه. سه‌تا فیلسوف دیگه که این گادِر ایونیه ِنزدیک شهرها جه اِمونه: گزنوفانس، هراکلیتوس و پیتاگوراس (فیثاغورس) بینه. گزنوفانس معروف بی‌یه که گاته خدائون شمایل ره نتومبی آدمونِ واری دونیم. هراکلیتوس جه بسختی تومبی اطلاعاتی پیدا هاکنیم ولی اینتی که میّن هسته، وه همه چی ره درتغییر دی‌یه و گاته تش آرخه (اصالت) دارنه. پیتاگوراس هم شه وسّه اتی په‌روون و فرقه بسات بی‌یه که اعتقاد داشتنه دنیا عدد جه بساته وانه و ریاضیات په شونه. الئا شهر دله هم اتا مکتب دیّه که پارمنیدس ، زنون الئایی ، و ملیسوس قرن پنجم پیش از میلاد وه ره مطرح هاکردنه؛ وشون ادعا کاردنه که فقط اتا چی وجود دارنه (وحدت وجود) و هچّی نتونده تغییر هاکنه. آناکساگوراس و امپدوکلس نظراتی هدانه که جهون چتی تونده عناصر مختلفِ جمع بیّن جا بساته بیی بائه. لئوکیپوس و دموکریتوس هم اتی فیلسوف بینه که اتم جه باور داشتنه و گاتنه هرچی ره تیکه-تیکه هاکنیم، آخرسری ات‌جور واحد جه رسمبی که دیگه بشکستنی نی‌یه. سوفسطاییون هم اتی پیشرفته انتقادی تفکر و نسبیتی فلسفه داشتنه که وشون جه خله اطلاعاتی ندارمی و هرچی دومبی ره وشونِ مخالفون بعدته بنویشتنه.

پیشاسقراطیون خله دنیا دله تأثیر بی‌یشتنه و خله چی که هنتا هم علم و فلسفه دله مطرح هستنه ره وشون اون گادِر، شه ابتدایی ابزارِ جا بفهمستنه.
دمباله تلمبار هوجی‌بئی