وشمگیر

وُشمگیر زیاریون دومین فرمانروا بی‌یه که شه برار، مرداویج، ِبمردن په حکومت ره شه دَس بِن بَییته. وه پیش از اون‌که مرداویج بَمیره، ونه دستور جه ری دله اِمارِت داشته. وشمگیر حکومت ره که بَییته په، سامانیون و آل بویه جه درگیر بَیی‌یه. این درگیری‌ها و جنگ‌ها دله ری، گرگان و اصفهان ره هِدا دِشمن ره و فقط تبرستون ونه سامون دله بموندسته.

وشمگیر وشمگیر ِبَییته جائون ِسامون مقوم زیاریون ِامیر شخصی معلومات بزا-روز دیلمستون بمردن ۱ محرم ۳۵۷ هجری قمری ۶ دسامبر ۹۶۷ میلادی لقب ظهیرالدوله ابومنصور دوره ۳۱۳ تا ۳۴۶ هجری شمسی برابری کانده ۹۳۵ تا ۹۶۷ میلادی جه پیشه‌ئون سیاستمدار شاعر شاه خانواده زیاریون پی‌یر زیار مار تیدایِ پادوسبان ِکیجا وچون قابوس بن وشمگیر بهستون دیگر معلومات دین زیدی مسلمون

وشمگیر خله بجنگسته و ویشته آل بویه جه جنگ داشته. این جنگ‌ها ویشته دفاعی بینه و وه فقط خاسته شه نیشتنگا (پایتخت) ِحدود ره حفظ داره. آل بویه هم‌انده سامون جه هم رحم نکارده و ات‌سره ونه مملکت ِوسّه حمله کارده. وشمگیر خله زود مجبور بیّه سامانیون ِتابع بواشه و سال ۹۳۶ میلادی گرگان ره هدائه ماکان بن کاکی دَس. ماکان بمرده په، حسن فیروزان هم وشمگیر ِدِشمنون جه بَیی‌یه.

سامانیون که اول وشمگیر جه دِشمن بینه، ونجه خار بَیینه چون آل بویه که تازه قدرت پیدا هاکرد بی‌یه جه تَرسینه. وشون سعی کاردنه آل بویه سَر ره وشمگیر جه گرم دارِن تا وشون سَر نَزنه که ات‌موقع بورن شرق ِسو و سامانی جائون ره بَیرن. زیاریون دولت این گادِر ات‌جور دیفار بی‌یه که این دِتا قدرتمند ِسلسله میون دَکشی‌بینه. همینسه بی‌یه که وشمگیر تا عُمر داشته دَیی‌یه آل بویه‌ی ِحملات جه دفاع کارده و تبرستون و گرگان وشون میون دَس‌به‌دَس بی‌یه. وشمگیر که خاسته این جنگ‌ها ره هرجور بی‌یه تموم هاکنه حتی حاضر بیّه خلیفه جه رابطه برقرار هاکنه. وه سامانیون ره ضامن بَییته تا خلیفه جه بخائِن که وساطت هاکنه و آل بویه‌ی ِدَم ره بَیره. وشمگیر آخرسر سال ۳۵۶ هجری قمری، اون گادر که دَر آماده بی‌یه ات‌بار دیگه آل بویه ره حمله هاکنه، اتا وراز دَس بکاشته بیّه و ونه ریکا، بهستون، ونه جا حکومت سَر هِنیشته.

نوم و تبار

زیاریون ِخاندان ِخَوِری تاریخ‌نویسون بنویشتنه که وشون گیلون جه بینه و وشون خاندان ِنسبت «آغش وهادان»، که کیخسروی ِزمون گیلون ِحاکم بی‌یه، جه رِسِنه. ات‌سری دیگه گانّه «وردانشائ گیلونی» زیار ِجَد بی‌یه. زیار ِزِنا هم «تیدای ِپادوسپان» ِکیجا بی‌یه و ونه دایی، هروسندان، پادوسپانیون ِشا بی‌یه. زیار شه مرداویج و وشمگیر ِفرمانروایی گادِر تا سال ۳۳۷ میلادی زنده بی‌یه.

وُشمگیر ِنوم دِتا کلمه‌ی «وُشم» و «گیر» جه بَییته بیّه. وشم گیلکی دله همون ورده هسته که فارسی دله وه ره «بلدرچین» گانّه؛ «گیر» هم «بَییتن» ِمعنی ره دِنِه که سَرجمع ونه نوم یعنی «کسی که ورده گَنّه». احتمالاً این نوم ره ونه سَر بی‌یشتنه چون بلدرچین ِشکار جه خاشِش اِمو. البته ونه نوم ره بعضی جائون «وُشْمه‌گیر»، «وَشْمِگیر» و «دِشمن‌گیر» هم ثبت هاکردنه.

وُشمگیر و مرداویج ِروابط

اتا سکه که مرداویج دوره شِنِه.

وشمگیر، مردآویج ِخورد ِبرار، اول اتا معمولی کشاورز بی‌یه. مرداویج قوی بیّه په، عباسیون ِخلیفه، المقتدر بالله، جه متحد بیّه و این گادِر ات‌نفر، «ابن‌جَعد» نوم، ره بَرِسِنی‌یه دیلم تا وشمگیر ره ونه پَلی بَوِرِن. این قاصد وشمگیر ِملاقات جه اینتی گزارش هِدا که:

من وه ره ات‌سری آدِم میون پیدا هاکردمه که بینج کاشتنه و وقتی مه ره بَدینه، مه دور جمع بَیینه. این مردمون تیسا به لینگ بینه و کال ِشلوار وشون تن دیّه و وشون شلوار همه پینه و وَسنه بی‌یه. مرداویج ِپیغوم ره وشمگیر جه بَرِسِنیمه. وه اون لحظه اَنده عصبی بیّه، اتا تُف دِمبِدا و شه بِلِند ِصدا جه بائوته: «مرداویج خانِه شه سیو جِـمِه، که عباسیون ِخلیفه وه ره هِدا ره مه ره سِراق هاده؟ مِن ونه دور و بَر انده جاهلیت ویمبه که نتومبه باوّم.»

این داستان تاریخ‌نویسون وسّه خله مهم هسته. ابن اثیر قاصد زوون جه وشمگیر ره بی‌خَور و عامی معرفی کانده؛ کتابونی که خلیفه پـِشتی ره کاردنه، وشمگیر ره این داستان په تحقیر هاکردنه که احتمالاً قصد داشتنه این کارها جه خلیفه‌ی مخالفون ره کم‌ارزش هاکنن. البته این احتمال هم دَره که وشمگیر اتا اِرباب بی‌بائه و دَر شه رعیتون ره سَر زوئه، اینتی موقع هم نخاسته که اتا پـِلاخاری جِـمِه دَکانه.

با اون‌که وشمگیر شه برار دَس جه خله عصبانی بی‌یه و حتی ونه دعوت ره قبول نکارده، مرداویج اصرار جه وه ره مجبور هاکرده که بئه ونه پَلی. و اینتی بیّه که وشمگیر شه برار ِحُکم په، سیاست دله وارد بیّه و شهر ری دله والی بگردسته.

زمونی که کرج ِولایت ره مرداویج هِدا علی بویی ره، علی مهربونی جه بتونسته مرداویج ِدِشمنون سَر ره شه پَلی جمع هاکنه. مرداویج علی ِولایت هدائن جه پشیمون بیّه؛ علی بویی بِجُمبِسته و قیام هاکرده. وه ۹۰۰ نفر جه اصفهان ره بَییته و مرداویج که ترسی‌یه و وحشت هاکرد بی‌یه، وشمگیر ره مأموریت هدائه که اتا لشکر همراهی اون شهر ره علی جه بَیره. علی هم این لشکرکشی په، فرار هاکرده و بورده جنوب. مردآویج ِجنگ‌ها وشمگیر جه اتا خار ِجنگجو بساته.

برار ِبمردن و ونه حکومت ِشروع بیّن

گبری قلعه که ری نزدیکی دَره و مرداویج ونه دله دفن بَیی‌یه.

مرداویج سال ۳۲۳ هجری قمری اصفهان دله بمرده و ونه لشکری‌ئون ونه جنازه ره بَوردنه ری. وشمگیر تیسا به لینگ وشون پیشواز بورده. این گادِر، دیلمی سپاهیون و ریش‌سفیدون اصفهان و خوزستان و دیگه جائون جه بمونه ری دله و اونجه وشمگیر ره جانشین بخوندستنه. مرداویج ره چال هاکردنه په، وشمگیر ونه لشکری‌ئون جه بیعت هاکرده و زیاریون ِامیر بگردسته.

وشمگیر زیاریون ِامیر بیّه په، ونه دشمنون آماده بَیینه که ونه سامون ره بَیرن. خوزستان ِدیلمی سپاهیون «شیرج بن لیلی»، «بلقسم بن بانجین» و «ابن وهبان» واری بوردنه وشمگیر پَلی و وه «ابن وهبان قصبانی» ره شه وزیر هاکرده و دِ نفر دیگه ره گرگان و تبرستون ِداشتن وسّه بَرسنی‌یه. وشمگیر سعی کارده انده پول بَشنه و بذل و بخشش هاکنه که سپاهیون ِدِل دله راه پیدا هاکنه و محبوب بَواشه.

جنگون

سامانیون و آل بویه

این جاهان ره وشمگیر، شه برار ِبمردن په، هِدا دِشمنون ره.

اول نصر بن احمد سامانی خاسته که تبرستون و گرگان ره بَییره. وه دستور هدا که خراسان ِسپهسالار، محمد بن مظفر چغانی، نیشابور جه بوره و قومس ره بَییره و ماکان بن کاکی جه بخاسته کرمان جه بوره چغانی لشکر دله تا هِدی جه گرگان و ری ره فتح هاکنن. ماکان چغانی جه زودته دامغان جه برسی‌یه و بلقسم بن بانجین جه بجنگسته ولی شکست بخارده و چغانی که برسی‌یه دِتایی وردگاردستنه نیشابور دله؛ اونجه سامانیون ِامیر وه ره نیشابور ِحاکم هاکرده.

وشمگیر که حاکم بیّه په، حسن بویی، که مرداویج وه ره شه پلی گروگان داشته، ری جه دَربورده و بورده شیراز شه برار پلی. وه اونجه شه برار جه اتا لشکر بَییته و اصفهان و همدان و جبال ِدیگه شهرون ره حمله هاکرده و اتا-اتا وشون ره گیته. وشمگیر هم اتا لشکر ره بَییته و بورده ونه دیم‌به‌دیم هِرِسّائه و اصفهان، همدان، کاشان، قم، کرج، ری، قزوین و… دله بجنگستنه. علی بویی هم عباسی خلیفه ره مجبور هاکرده که بصره سپاهیون ره بَرِسِنه تا وشمگیر جه جنگ هاکنن.

ماکان جه اتحاد دَوِستِن

سال ۳۲۴ قمری بلقسم، که گرگان دله حاکم بی‌یه، چوگان دَر بازی کارده که بَمرده و «ابراهیم بن کوشیار» ونه جا تخت هنیشته. این زمون وشمگیر ماکان بن کاکی وسّه نومه بَرِسِنی‌یه و وه ره بائوته که گرگان و تبرستون ِحکومت عوض، ونجه متحد بَواشه. ماکان، که همیشه ونه دِل وسته گرگان سَر حکومت هاکنه، مخفی وشمگیر جه توافق هاکرده و سال ۳۲۵ قمری بورده اون شهر دله، حکومت ره بَییته.

ابوموسی بن بهرام ِقیام

دیلم دله ات‌نفر، ابوموسی بن بهرام نوم، زیاریون علیه شورش هاکرده. وشمگیر هم تبرستون ِلشکر ره هدائه «ابی داود اسفاهی بن آخُریار» ره تا ابوموسی ره سرکوب هاکنه؛ وه هم «ابوجعفر محمد بن احمد الناصر» ره کومک هاکرده و دِتایی بوردنه سرکوب هاکردن وسّه. شورش که دَخاته په، وشمگیر دیلم و چالوس و اون حوالی ِحکومت ره «احمد بن سالار» ره هدائه و «محمد بن احمد الناصر» و «ابی داوود» ره آمل و ساری دله حاکمِ شرع هاکرده. همین سال تجن لائِز هاکرده و ساری ره ئو بَورده.

آذربایجون ِقضیه

سال ۳۲۶ قمری «لشکری بن مردی» که وشمگیر ِعوامل جه جبال دله بی‌یه، اتا گتِ سپاه جه آذربایجون ره حمله هاکرده و «دیسیم بن ابراهیم کُرد»، آذربایجون ِحاکم، ره شکست هِدا و اردبیل، که ونه نیشتنگا بی‌یه، ره بَییته. دیسیم که ات‌خله شکست بخارد بی‌یه، بورده وشمگیر پَلی و کومک بخاسته. وشمگیر هم حاضر بیّه هر سالونه صد هزار دینار خراج، خطبه و سپاهیون ِتأمین هزینه و وردگاردنی‌ین بَدِل وه ره کومک هاکنه. دیسیم بتونسته این توافق په، ارمنستون دله شه دِشمنون ره شکست هاده و منطقه ره زیاریون ِنوم جه شه سامون دله بَییره.

سامانیون و آل بویه‌ی ِجنگ

الموت قلعه‌ی ِباقی بموندست دیفارون

وشمگیر که بتونسته گرگان و شه شرقی سامون اوضاع ره کنترل هاکنه و آذربایجون ره بَییره، آل بویه سو بورده و بتونسته سال ۳۲۷ قمری وشون ره شکست هاده و اصفهان ره بَییره و حسن بویی ره اخراج هاکنه تا خطبه ره هم شه نوم هاکنه. وه این شهر ِبَییتن په، الموت قلعه سو بورده و اینتی شه حکومت وسّه اتا خار توک پیدا هاکرده که ونه سَر هِرِسّه و اینتی خله قوی بیّه.

سامانیون که بدینه ماکان وشون ره خیانت هاکرده، سال ۳۲۸ قمری ابوعلی چغانی (خراسان ِسپهسالار) ره گرگان سمت بَرِسنینه و چغانی بی اونکه ماکان بفهمه تا گرگان ِنزدیکی بورده و این شهر ره شه محاصره دله بَییته و هفت‌ماه داشته تا ماکان مجبور بیّه وشمگیر جه کومک بخائه. وشمگیر شه سردارون، ابی‌داود سفاهی و شیرج بن لیلی، ره برسنی‌یه اما شیرج بن لیلی که بدی‌یه نتونده دِشمن ره شکست هاده، دِ طرف میون صلح دَوِسته و ماکان ِاجازه ره بَییته تا شهر دله جه بریم بئه و وردگارده تبرستون. چغانی هم گرگان ره بَییته و امیر نصر وسّه فتح‌نومه برسنی‌یه. وقتی تموم زیاری سپاهیون بوردنه گرگان دله، اصفهان سپاهی جه خالی بیّه. این مسئله آل بویه‌ی طمع ره ویشته هاکرده و رکن‌الدوله حسن بویی بار دیگه، بی اینکه هِچکی مقاومت هاکنه، اصفهان ِشهر ره فتح هاکرده و وشمگیر ِبعضی سردارون ره دستگیر هاکرده.

مخالفون ِاتحاد؛ عمادالدوله‌ی ِفتوحات

ابوعلی چغانی چن وقت گرگان دله دَیی‌یه و خرابی‌ئون ره دِباره بساته و بعد «ابراهیم بن سیمجور» ره شه جا هِنیشِنی‌یه. علی بویی چغانی وسّه نومه بنویشته و ونجه بخاسته که هِدی ره کومک هاکنن تا ری ره بَییرن و وشمگیر کار ره تموم هاکنن. این اتحاد په، چغانی دامغان سو و علی بویی ری سو حرکت هاکردنه. وشمگیر این اتحاد جه آگاه بیّه و شه لشکر ره گرد بیارده و ماکان، که ساری دله دیّه، ره تبرستون جه بخاسته؛ ماکان هم حسن بن فیروزان ره شه جا هِنیشِنی‌یه و بورده ری. چغانی و علی بویی ری نزدیکی هِدی ره بَدینه و این دِتا مخالفِ ارتش محرم سال ۳۲۹ قمری همدیگه جه جنگ هاکردنه و این جنگ دله ابوعلی چغانی موفق بیّه که وشمگیر ِسپاه ِقلب ره محاصره هاکنه و ماکان بن کاکی که اونجه دیّه ره بکاشه. وشمگیر فرار هاکرده و لاریجان جه بورده آمل. چغانی هم ماکان و دیگه فرماندهون ِسَر ره قطع هاکرده و بَرسنی‌یه بخارا. بعضی‌ها بنویشتنه که وشمگیر ِسپاهیون ِتلفات این جنگ دله شیش‌هزار نفر بی‌یه.

وشمگیر که فرار هاکرده په، علی بویی بورده ری و تا آخر ِزمستون اونجه دَیی‌یه بعد که بَدی‌یه سامانیون ِنیشتنگا خله ونجه دوره، ونه سامون دله دَکِته و زنجان، ابهر، قزوین، قم، کرج، اراک، همدان، نهاوند، دینور و تا حلوان ِسامون ره بَییته و همه جا شه وسّه حاکم بی‌یشته و باج جمع هاکرده ولی چون دونسته که نتونده سامانیون جلو هِرسّه، همه ره پس هدائه.

حسن فیروزان ِماجرا

حداکثر جائونی که وشمگیر بتونسته شه سامون ِسَر بَییره.

وشمگیر که فرار هاکرده وردگاردسته تبرستون تا جدید ِارتش جمع هاکنه و ری ره دِباره بَییره. حسن بن فیروزان، که ماکان ِعم‌قالی (=عامی‌پسر) بی‌یه، بائوته که وشمگیر باعث بیّه که ماکان بَمیره و وه ره شهر دله راه ندائه. وشمگیر هم شیرج بن لیلی ره بَرسنی‌یه ساری و حسن فیروزان فرار هاکرده و بورده گرگان. وشمگیر هم ونه دمبال بورده و حسن اَی فرار هاکرده و بورده عراق. حسن فیروزان عراق دله چغانی جه رَفِق بیّه و وه ره تحریک کارده که گرگان ره بَییرن. سال ۳۳۱ هجری قمری، چغانی گرگان وسّه لشکر بیارده و وشمگیر ساری جه عقب‌نشینی هاکرده و چغانی ساری ره چن ماه محاصره داشته ولی زمستون بموئه په، دِتا گروه صلح هاکردنه و وشمگیر شه ریکا، سالار، ره گروگان هدا چغانی دَس و خطبه ره سامانیون وسّه هاکرده. این ماجرا که تموم بیّه ابوعلی چغانی حسن فیروزان و سالار بن وشمگیر ره بَییته و بورده خراسان سو و زیاریون ِنیرو دیگه کم بیّه.

همین گادِر امیر نصر سامانی بخارا دله بمرده و حسن فیروزان، که ناراضی بی‌یه، فرصت پیدا هاکرده تا چغانی ِامکانات ره بَیره و سالار بن وشمگیر جه بوره گرگان، دامغان و سمنان ره بَییره شه وسّه. وشمگیر هم که بَدی‌یه اوضاع اینتی بیّه بازار دَکته و ری ره بَییته. حسن فیروزان و وشمگیر اَی دِباره متحد بَیینه و سالار بورده شه پییر پَلی.

جدید ِجنگ‌های ِدوره: زیاری-سامانی اتحاد

اتحاد ِمقدمه

سال ۳۳۱ هجری قمری بی‌یه که رکن‌الدوله حسن بویی ات‌بار دیگه اصفهان جه بورده قزوین و قصد هاکرده که وشمگیر ِضعیف بیّن جه استفاده هاکنه و ری ره دِباره بَییره. وشمگیر که دونسته حسن لشکر خله ونه لشکر جه گ‌ته هسته، اَی فرار هاکرده و بمو تبرستون دله. وشمگیر ِچنتا سردارون که وشون ِنوم «شیرمرد» و «گردگیر» بی‌یه، بوردنه حسن پَلی و وشمگیر ره پِشت هاکردنه. حسن بویی هم شکنجه و ظلم جه بتونسته وشمگیر ِنزدیکون جه مال و ثروث بَییره. این آدمون که حسن ره پول هدانه «ابوعلی کاتب»، «احمد بن محمد العمری»، «ابوعمرو زریزادی» و «ابولحسن مامطیری» بینه.

وقتی وشمگیر بموئه تبرستون دله، حسن فیروزان دِباره وه ره پـِشت هاکرده و ونجه بجنگسته و حتی وه ره شکست هدائه. وشمگیر وسّه فقط اتا چاره بموندست بی‌یه وه کارن کوهون جه بورده شهریار بن شروین، باوندیون ِاسپهبد، پَلی و اونجه جه بورده بخارا. وه دَرشی‌یه بخارا، راه دله ابوعلی چغانی ره بدی‌یه و چغانی که خاسته ری ره بَییره، شه راه ره ادامه هدائه و وه ره بائوته که بوره بخارا ولی چغانی شه ری نزدیکی دیّه که ونه لشکر ونجه خیانت هاکردنه و مجبور بیّه وردگارده.

این گادِر ِاوضاع ِتحلیل

ماکان که بمرده و وشمگیر شکست بخاردن شروع بیّه په، کم‌کم زیاریون ِسیاسی و نظامی قدرت تبرستون و گیلون وسّه محدود بیّه و وشمگیر بَیی‌یه اتا عامل که سامانیون ِدستور ره اجرا کارده؛ وه اگه خاسته شه سامون و ملک ره داره، وسّه هرچی که سامانی امیرون گاتنه ره انجام هاده. وشمگیر خله زود سامانیون ِتابع بیّه. سامانیون هم که ات‌نفر دمبال دَیینه تا وه ره شه سامون ِدور پرچیم هاکنن، وشمگیر جه حمایت هاکردنه و وه ره اتا دیفار واری، شه و آل بویه‌ی میون قرار هدانه.

آل بویه هرتی بی‌یه خاستنه وشمگیر ِانده ملک ره هم بَییرن و وشمگیر خله وشون جه جنگ هاکرده که این جنگ‌ها ویشته دفاعی بینه و وه فقط خاسته شه نیشتنگای ِاطراف ره حفظ هاکنه. همینسه بی‌یه که وشمگیر تا عُمر داشته دَیی‌یه آل بویه‌ی ِحملات جه دفاع کارده و تبرستون و گرگان وشون میون دَس‌به‌دَس بی‌یه. وشمگیر که خاسته این جنگ‌ها ره هرجور بی‌یه تموم هاکنه حتی حاضر بیّه خلیفه جه رابطه برقرار هاکنه. وه سامانیون ره ضامن بَییته تا خلیفه جه بخائِن که وساطت هاکنه و آل بویه‌ی ِدَم ره بَیره.

اتحاد دَوِستِن

این گادِر این حکومتون خاورمیونه دله دَیینه:

██ زیاریون

██ سامانیون

██ آل‌بویه

██ آذربایجون ِمحلی دولت‌ئون

نوح بن نصر، سامانیون ِجدید ِامیر، بخارا دله وشمگیر جه استقبال هاکرده و وشمگیر تجدید قوا وسّه، چن وقت اونجه دَیی‌یه. تبرستون دله هم حسن فیروزان بتونسته اسفاهی، وشمگیر ِسردار، ره بکاشه و آل بویه جه وصلت هاکنه و وشون جه متحد بَواشه. آخرسر سال ۳۳۳ قمری، نوح سامانی اتا سردار، که ونه نوم «منصور بن قراتکین» بی‌یه، ره وشمگیر همراه برسنی‌یه تا سی هزار نفر جه گرگان ره پس بَییرن. ابوعلی چغانی که نیشابور دیّه هم دستور بَییته که بوره قراتکین کومک وسّه. وشمگیر اینتی گرگان ره حسن بن فیروزان جه بَییته و با اونکه قراتکین وردگردسته بخارا، ابوعلی چغانی ری ره فتح هاکرده و تا جبال ره قلع و قمع هاکرده. این گادِر نوح سامانی اِت‌دَفه چغانی ره برکنار هاکرده و ابراهیم بن سیمجور ره ونه جا هِنیشِنی‌یه. ابوعلی چغانی این کار جه بَدِش بمو و بورده آل بویه پَلی، حسن بویی هم ونجه استقبال هاکرده.

آل بویه که بغداد ره سال ۳۳۴ هجری قمری بَییتنه په، خلیفه وشون پشتی ره کارده و وشون ِقدرت ویشته بیّه. وشون‌ها سال ۳۳۵ هجری قمری ری و جبال ره بَییتنه و سال ۳۳۶ هجری قمری حسن فیروزان ِکومک جه گرگان وسّه لشکرکشی هاکردنه و وشمگیر سپاهیون دِشمن ره پناه بیاردنه و شهر ره دِدَستی هدانه آل بویه ره. وشمگیر هم اَی دِباره بورده خراسان و گرگان ره حسن فیروزان شه وسّه بَییته. وشمگیر ِارتش ِخیانت دِ بار پشت ِهم سال‌های ۳۳۵ و ۳۳۶ هجری قمری اتفاق دَکِته و ونه دلیل شاید سربازون ِخستگی یا زیاری دولتِ ضعیف دونستن بی‌بو. غیر این دِبار هیچ گادِر تاریخ دله نموئه که زیاری ارتشون شه فرمانده ره خیانت هاکرد بائن.

سال ۳۳۷ هجری قمری نوح سامانی بار دیگه منصور بن قراتکین ره بائوته که نیشابور ِشورشون ره سرکوب هاکنه و دِباره گرگان ره بَیره. وشمگیر هم حسن فیروزان ِوچه ره گروگان بَییته و وه ره مجبور هاکرده که ونجه صلح هاکنه؛ اما این گادِر امیر نوح سامانی و منصور قراتکین دعوا دَکِتنه و منصور لج ِوسّه گروگان ره هِدا شه پییر ِدَس و وردگردسته نیشابور. وشمگیر بورده گرگان و حسن فیروزان زوزن دله بموندسته. این زمون حسن بویی خاسته گرگان ره بَییره و وشمگیر همینسه بورده چالوس دله جا بخارده. حسن بویی وقتی داشته وشمگیر ره تعقیب کارده، شه برار (علی) ِبمردن خَور ره بشناسته، همین وسّه تبرستون ِبی‌خیال بیّه و وردگردسته فارس تا لشکری‌ئون ات‌موقع شورش نَکانِن.

منصور قراتکین که حسن بویی چِش ره دور بدی‌یه ری، کرمانشاه و تا اصفهان ره بَییته و هر شهر وسّه اتا والی انتخاب هاکرده و بعد وردگردسته نیشابور؛ ولی چن وقت ویشته ناگذشته که وه هم همون نیشابور دله بمرده. وشمگیر هم ثائر بالله علوی، تبرستون علویون ِشا، جه متحد بیّه و آمل ره هِدا وه ره؛ ولی سربازون شورش هاکردنه و ثائر ره شهر دله جه دَر هاکردنه. حسن بویی هم شیراز جه بموئه ری و وشمگیر ره حمله هاکرده و وشمگیر ابیورد ِراه جه فرار هاکرده و اَی بورده سامانیون ِسامون دله. نوح سامانی این دَفه ابوعلی چغانی ره دِباره سال ۳۴۰ هجری قمری خراسان ِسپهسالار هاکرده و دِ سال بعد وه ره برسنی‌یه که حسن بویی جه جنگ هاکنه تا ری ره بَییره. چغانی هم حسن بویی جه صلح هاکرده و قراری بی‌یشتنه که آل بویه ری ِحکومت بَدِل هر سال دویست هزار دینار هاده سامانیون ره. نوح و وشمگیر این صلحنومه جه راضی نَیینه و چغانی ره عزل هاکردنه. چغانی ات‌بار دیگه بورده حسن بویی ِجمع دله و سال ۳۴۳ هجری قمری این دِ نفر دِ وَر جه تبرستون ره حمله هاکردنه تا وشمگیر ره دِباره فراری هادِن و وه بوره مشهد. حسن بویی، خلیفه جه بخاسته که خراسان ِمنشور ره چغانی نوم وسّه بنویسه و خلیفه این کار ره هاکرده.

آروم ِدوره

نوح دوم ِبمردن په، ونه ریکا، عبدالملک، سامانیون ِشا بیّه. همین گادِر ابوعلی چغانی که تازه خراسان ِامارت ره خلیفه جه بَییت‌بی‌یه، بمرده. عبدالملک ِدوره، وشمگیر بتونسته تبرستون و گرگان ره فتح هاکنه و شیش سال وسّه بی‌هیچ مشکلی حکومت هاکنه تا این که سال ۳۵۱ هجری قمری حسن بویی سه هزار نفر همراهی ونه سامون وسّه نِهـِب هاکرده. این بار وشمگیر بورده گیلون و اونجه شه لشکر ره مرتب هاکرده و وردگردسته تا تبرستون و گیلون ره بَییته.

«لنگر، وشمگیر ِریکا» این دوره شه پییر دستور جه گیلون دله امارت داشته؛ وه «سیاه‌گیل بن هروسندان» (وشمگیر پسردایی) ِبمردن په، شه سامون ِگت‌ته هاکردن وسّه حمله هاکرده و «ابوالقاسم حسین الثائر بالله» ره اسیر هاکرده و ونه چِش ره کور هاکرده و بعد وه ره برسنی‌یه شه پییر پَلی. حسن بویی این اتفاق په، «ابومحمد الحسن الناصر» ره تحریک هاکرده و ونجه بخاسته که لنگر ره شکست هاده. ابومحمد ِلشکری‌ئون هوسم ره بَییتنه و ۳۵۳ هجری قمری لنگر ره بکاشتنه.

مهدی زیدی ِشورش

سال ۳۵۵ و ۳۵۶ هجری قمری، ات‌نفر، «ابوعبدالله المهدی‌الدین الله زیدی» نوم، گیلون و دیلم ِمردمون ِحمایت جه، حکم جهاد هدا و عراق ِمردم ره کومک وسّه بخاسته. وه بتونسته زیاریون ره گیلون جه بریم هاکنه و حتی خاسته تبرستون ره هم بَیره که موفق نیّه و وشمگیر جه شکست بخارده.

آخرین طمع

اسلامی جهون ِدانشنومه:

مجمل التواریخ و القصص ِنویسنده وشمگیر ره اتا بی‌کلّه شا معرفی کانده. وشمگیر آخرین باری که خاسته حسن بویی جه جنگ هاکنه، اتا نومه ونسه بنویشته که ونه نومه دله فقط بد و بیرا بنویشته بی‌یه. ولی ابن‌خلدون وشمگیر ره خار ِمدیر و سیاست‌مدار دونده. وشمگیر شه زندگی گادِر، ۳۴ سال جنگ و کشتار داشته. وه خاسته زیاریون ِسامون ره گت‌ته هاکنه، اما همون اول جه مجبور بیّه که فقط جنگ و فرار داره.

وشمگیر ِخیال که تبرستون وسّه راحت بیّه، خاسته شه آخرین آرزو که ری ِحکومت بی‌یه جه هم بَرسه ولی این کار وسّه فقط حسن بویی مانع بی‌یه. وشمگیر این گادِر نومه دله آل بویه جه، منصور سامانی پَلی شکایت کارده. آل بویه هم که کرمان ره بَییته، اونجه‌‎ی حاکم بورده بخارا و منصور پَلی، آل بویه دَس جه شکایت هاکرده. سامانیون آخر تصمیم بَییتنه اتا گتِ لشکر جه ری ره بَییرن و وشمگیر جه هم بخاستنه که وشون ِهمراهی ره هاکنه. وشمگیر این لشکر ِفرماندهی ره بَییته. اون‌سی حسن بویی شه برارون جه کومک بخاسته و شه اهل و عیال ره راهی هاکرده اصفهان. عضدالدوله دیلمی هم کرمان جه بورده خراسان تا حسن ره کومک هاکنه. وشمگیر این گادِر گرگان دله شه لشکر ره آماده کارده که حمله ره شروع هاکنن. وه این زمون اتا نومه حسن بویی وسّه بنویشته و شه نومه دله حسن ره ناخِش ِگپ بزوئه.

وشمگیر ِبمردن قضیه

مورخون بنویشتنه که روز ۱ محرم ۳۵۷ هجری قمری منجّمون وشمگیر جه بخاستنه که اون روز اسب سوار نواشه. وه که ظهر ِنماز ره بخوندسته په، بورده تا منصور سامانی ِهدیه‌ئون ره هارشه. این هدیه‌ئون ِدله اتا اسب دیّه که وشمگیر دل خاسته وه ره سوار بَواشه. وه وقتی اسب جه تَجِسته، لم و لِفار دله اتا زخمی وراز بدی‌یه؛ اون وراز بموئه و اسب ره حمله هاکرد و وشمگیر سر جه بنه بخارده و بمرده.

مرگ په

وشمگیر که بمرده ونه ریکا، بهستون، که گرگان دیّه، حاکم بَیی‌یه ولی وشمگیر ِسردارون و سپاهیون ونه خورد ِریکا، کاووس، ره ویشته قبول داشتنه و همینسه ونجه بیعت هاکردنه و وه گرگان دله حکومت ِتخت سَر هنیشته. بهستون مجبور بیّه قدرت داشتن وسّه آل بویه جه کومک بخائه و شه کیجا ره حسن بویی زن هاکرده. سال ۳۶۶ هجری قمری بهستون بمرده و کاووس مستقلاً گرگان و تبرستون ِحاکم بیّه.

خانواده

وشمگیر قهستان ِحکام ِکیجا جه ازدواج هاکرد بی‌یه. وه باوندیون دله هم اسپهبد شروین ِکیجا ره داشته. وشمگیر سه یا چارتا ریکا داشته و این اختلاف اون ِوسّه هسته که بعضی مورخون سالار ره همون لنگر دونّه. لنگر اون ریکا بی‌یه که گیلون ِامارت ره داشته و همونجه اتا جنگ دله بمرده. دِتا ریکا دیگه بهستون و کاووس بینه.

وزیرون

«ابوعبدالله حسین قمی» که وه ره عمید گاتنه وشمگیر ِاولین وزیر بی‌یه که مرداویج ِگادِر، ری دله دیّه و وشمگیر ِکارون ره انجام دائه. عمید ات‌کم بگذشته په، مرداویج ِوزیر بیّه. مرداویج ِقتل ِپه، وشمگیر «عبدالله ابن وهبان قصبانی» ره وزارت سَر هِنیشنی‌یه و عمید زیاریون جه سِوا بیّه. ابن وهبان ِوزیری دوره جه هچّی ندومبی و میِّن وانه که وه این گادِر فقط مملکت ِکارون ره حل کارده و ونه سَر نومه‌بنویشتن جه گرم بی‌یه.

مذهب

وشمگیر ِمذهب سَر منابع اختلاف دارنه و هچکی دقیقاً ونه دین ره ندونده. «برتلس» وه ره زرتشتی دونده. این حکایت که ابن‌جَعْد اولین بار وشمگیر ره کشاورزون ِهمراه بینج دِکاشتِن سَر بدی‌یه جه، برتلس گانه: «زرتشتیون ِرسم این بی‌یه که هر سال ات‌روز ره اربابون شه کشاورزون دله شینه و تیم تنک کاردنه.» «مادلونگ» ولی گانه که دیلمی‌ئون این زمون زیدی بینه. شهادتین و قرآن که وشمگیر ِسکه‌ئون ِپشت دَره سِراق دِنه که وه اسلام ره اقلاً قبول داشته. «محمدعلی مفرد» هم گانه که وشمگیر ِانتقاد مرداویج جه اِما ره سِراق دِنه که شیعیون گیلون دله همه جه ویشته بینه و وشمگیر زیدی بی‌یه ولی وشمگیر وقتی حکومت جه برسی‌یه بفهمسته که ونه واقعیت ره هارشه و حتی حاضر بیّه خلیفه نوم جه سکه بزنه.

وشمگیر ِدوره زیاریون ِسامون تنگ‌ته بیّه و همیشه وه دَرجنگسته. وشمگیر تجربه جه بفهمسته که نتونده این همه سُنّی حکومت میون، اتا جدید ِمذهب جه طرفداری هاکنه، چون اگه این کار ره هاکرد بی‌بو، روش‌های مختلف جه ونه سَر بِلا یاردنه.

وه شیعی احکام ِپه، عباسیون ِحکومت ره مشروع ندونسته. وه گت ناصر ِوچون جه نزدیک بی‌یه و «ابوجعفر محمد بن احمد ناصر» ره آمل دله حاکم شرع هاکرده. این احتمال هم وجود دانّه که خلیفه همین مسائل وسّه ونجه بد داشته و بقیه ره ضد وه تحریک کارده. وشمگیر شه برار جه ویشته تعصب داشته و فقط شه اطرافیون ِاصرار په مجبور بیّه عباسیون ِتبعیت ره قبول هاکنه و سیو جمه تن هاکنه.

ونه رابطه علویون جه میّن نی‌یه که چتی بی‌یه. وه ثائربالله علوی جه پیمان دَوِسته و شه پیمان ره بشکنی‌یه، آمل ِمردِم ِمشکلات ره اتا علوی جه بسپارسته که حل هاکنه و این اواخر اتا زیدی (ابوعبدالله داعی) ونه ضد شورش هاکرده. اینچنینی هچکی مورخون دله دنی‌یه که باوّه وشمگیر اتا کار هاکرده که دین جه مخالف بائه. شاید این مسئله دلیل این بائه که وه شه برار جه ویشته دینی مسائل ره رعایت کارده.

ناسیونالیسم

وشمگیر عکس ِمرداویج تاریخ جه خاشِش نِمو و ونه دِل نخاسته که ساسانیون حکومت ره دِباره بسازه. «ایران‌دوستی» فقط اتا چی بی‎‌یه که زیاریون ونجه بتونن شه سلسله ره راه دینگِنن. وشمگیر و ونه وچون مرداویج واری اینتی اَرمون نداشتنه و واقع‌بین و قانع بینه. وقتی وشمگیر بقیه‌ی شائون وسّه سکه بزو و خطبه بخوندسته، دیگه ونه وسّه هچّی قدرت نموندسته که ایرانی ملیت ِدمبال بوره؛ همینسه ونه بَدِل قوم‌مداری، که ونه حکومت ره مردم سَر توجیه کارده، ره تقویت هاکرده.

شکار هاکردن

با اون‌که وشمگیر شه حکومت دوران - پشت‌به‌پشت ِجنگ‌ها وسّه - خله آزاد ِوقت نداشته، ولی هر زمون که بی‌کار بی‌یه، شی‌یه شکار. عمر خیام شه نوروزنومه‌ی ِکتاب دله بنویشته که وشمگیر باز (یا جول) ِتربیت هاکردن سَره خله توانایی داشته و اتا کتاب هم «شکر» نوم جه بنویشته که مازرونی زوون جه بی‌یه باز ِتربیت و شکار هاکردن ره یاد دائه امّا اِسا این کتاب جه هِچّی باقی نموندِسته.

تبارنومه

وردان

دختر تیرداد

زیار

مرداویج حکومت ۳۱۹ تا ۳۲۳

وشمگیر حکومت ۳۲۳ تا ۳۵۷

فرهاد

لنگر (سالار)

بیستون حکومت ۳۵۷ تا ۳۶۶

قابوس حکومت ۳۶۶ تا ۳۷۱ مجدداً ۳۸۸ تا ۴۰۳

منوچهر حکومت ۴۰۳ تا ۴۲۱

دارا حکومت ۴۳۶ تا ۴۴۱

اسکندر

انوشیروان حکومت ۴۲۱ تا ۴۲۲ و مجدداً ۴۳۳ تا ۴۳۵

کیکاووس حکومت ۴۴۱ تا ۴۸۳

جستان

گیلانشاه حکومت ۴۸۳ تا ۴۸۶

وابسته جستارون

پورتال:تاریخ

پورتال: تاریخ

• تبرستون تاریخ

وشمگیر زیاریون ِسلسله‌ی ِشا بمرده‌ی: ۱ محرم ۳۵۷ هجری قمری
اسپهبدان طبرستان
قبلی: مرداویج	زیاری امیر بین سال‌های ۹۳۵ تا ۹۶۷ میلادی	بعدی: بهستون

منبع‌ون

• رضازاده لنگرودی، رضا. بیستون. ج. ۵. اسلام ِجهون ِدانشنومه. 
•    . مَرداویج. اسلام ِجهون ِدانشنومه، ۱۳۸۹. 
• زرین‌کوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۷. 
• عماری، حسین. آل زيار. ج. ۲. گتِ اسلامی دائره‌المعارف. 
• فهیمی، مهین. «وشمگیربن زیار». اسلام جهون دانشنومه، ۵ خرداد ۱۳۹۲. هارشی‌یه بیی ۲ ژوئیه ۲۰۱۴ گادِر. 
• مفرد، محمدعلی. ظهور و سقوط آل‌زیار. تهران: رسانش، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۶۴-۷۱۸۲-۹۴-۵. 
• ملک‌زاده بیانی، بانو. سکه‌های زیاری (۱). معارف اسلامی، ۱۳۵۳. 
• ملک‌زاده بیانی، بانو. سکه‌های زیاری (۲). معارف اسلامی، ۱۳۵۳. 
• مینورسکی، ولادیمیر. فرمانروائی و قلمرو دیلمیان. مترجم: جهانگیر قایم مقامی. بررسی‌های تاریخی، ۱۳۴۶. 

• Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". In Frye, R.N. (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 198–249. ISBN 978-0-521-20093-6.
• Bosworth, C. E. "ZIYARIDS". Encyclopaedia Iranica, Online Edition.
• Nazim, M.. (1987). "Mākān b. Kākī". E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume V: L–Moriscos: 164–165. Leiden: BRILL. 

مطالعه وسّه

• R. N. Frye (1975). The Cambridge History of Iran, Volume Four: From the Arab Invasion to the Saljuqs. ISBN 0-521-20093-8
• Bosworth, C. E. (1975). "Iran under the Buyids". In Frye, R. N. (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 250–305. ISBN 0-521-20093-8.