منوچهر زیاری

فلک‌المعالی ابومنصور منوچهر بن قابوس زیاری اتا زیاریون امیر بی‌یه که سال‌های ۴۰۳ تا ۴۲۰ هجری قمری گرگان، تبرستون، کومش و گیلون دله حکومت هاکرده. منوچهر پی‌یر قابوس بن وشمگیر بی‌یه که ات‌گال شه مملکت ره وا هدا بی‌یه و سامانیون وَر پناه بئیته و خراسون دله دیّه و اون گدر منوچهر بورد بی‌یه مجدالدوله دیلمی ارتش دله آل بویه ره خدمت کرده و اتا جنگ دله شه پی‌یر دیم-به-دیم هرستا. چن‌کش بگذشته په، قابوس شه مملکت ره پس بیته و تبرستونِ شهرها ره اتا-اتا بئیته و این‌صوه منوچهر وردگرسته پی‌یر پَلی و گیلونِ والی بیّه. قابوس اواخر که پیر بئی‌یه، شه اطرافیون جه بدگمون بی‌یه و بعضی‌شون ره کِشته و همینسه ونه وزیر-وزرا ترس وسّه، وه ره بکوشتنه و منوچهر ره بحکومت برسنینه. منوچهر اول کاری که هکرده، شه پی‌یرِ قاتلونِ خون ره بشندی‌یه.

فلک المعالی منوچهر مقوم زیاریونِ امیر ۱۰۱۲ – ۱۰۳۱ → قابوس بن وشمگیر – انوشیروان زیاری ← شخصی معلومات بمردن ۱۰۳۱ ملیت زیاریون پیشه شاه پی‌یر قابوس بن وشمگیر

منوچهر زیاری اولین امیری بی‌یه که زیاریونِ حکومت دله مستقل نیّه و همون اول کار جه، وه سلطان محمود غزنوی ِدستی بیّه و چون خاسته شه اتحاد ره قوی‌تر هاکنه، سلطونِ کیجا ره بَورده. منوچهر شروع هاکرده غزنویون ره باج دائه و این رسم ونه جانشین‌ها وسّه هم بموندسته. منوچهر قدرت بیته په، هیچ‌گدر جنگ نشی‌یه و آرامِ دوره داشته. وه شه دشمنونِ ملکِ دله نارضائون ره مالی کومِک کرده که وشون ره سرگرم داره.

منوچهر امارت بیته په، زیدیه مذهب ره ناز گیته و گیلونِ علویون جه ارتباط برقرار هاکرد بی‌یه؛ درحالی‌که ونه پی‌یر خله افراطی سنّی بی‌یه. سلطون محمود غزنوی هم تسنن ره خِش داشته و تسبیح‌ئوکش آدم بی‌یه و منوچهر ره تهدید هاکرده که شیعیونِ دس ره نماسه و این‌سه ری شهر ره حمله هاکرده په، شه ارتش ره منوچهر سامون وَری بیارده که ونجه باج و خراج بئیره و وه ره هوش بیاره. منوچهر شه پی‌یر جه ات فرق دیگه که داشته، این بی‌یه که شاعرون و دانشمندون ره شه وَر جمع نکرده و وشون این گدر کوچ ره بیتنه و بوردنه غزنویونِ دربار.

منبع‌شناسی

زیاریون ِخَوِری منبع خله کم-و-کسر هسته. هیچ تاریخی کتابی نی‌یه که مخصوص فقط اتا زیاری شاه یا زیاریونِ سلسله خَوری بنویشت بوئن. باقیِ کتابون دله هم وشون ره فقط اشاره وونه و تا اونجه که باقیِ حکومتون جه ربط دارن، وشون جه اسم یارنه. تازه، این منابع ره هم خله مرئی نینه چون کسایی اینان کتابون ره بنویشتنه که زیاریونِ رقیبِ حکومتون وسّه کار کردنه. مازرون ِمحلی تاریخ‌نویسون هم هیچ‌کمین منوچهر جه هم‌دوره نینه ولی ونه خوری بعضی خار مطالب بیاردنه.عمومی منابع که این دوره شنه، تجارب‌الامم اثر ابن مسکویه (م ۴۲۱)، تاریخ بیهقی اثر محمد بیهقی (م ۴۷۰)، الکامل اثر ابن اثیر (م ۶۳۰)، العبر اثر ابن خلدون (م ۸۰۶)، حبیب‌السیر اثر خواندمیر (م ۹۴۳) و… هستنه.

عمومی تاریخون

• تجارب‌الامم کتاب دله ابن مسکویه (م ۴۲۱) هر چی که شه چش جه دی‌یه یا معتبرِ آدمون جه اِشناسته ره یارده و همینسه خارِ کتاب حیساب وونه. وه البته آل بویه پَلی جه نون خِرده.
• تاریخ بیهقی ره محمد بیهقی (م ۴۷۰) بنویشته که شه سلطان مسعود غزنوی وَر دیّه و ونه بنویشته‌ئون خار هستنه چون شه این دوره دیّه و هرچی نوشته ره شه اِشائه. وه مازرونِ لشکرکشی دله هم دیّه و این واقعه سره اتا مهمِ آدم بی‌یه. این دِ کتاب، این دوره وسّه، همه توم مهمتر هستنه.
• الکامل که ابن اثیر (م ۶۳۰) بنویشته هم زیاریون جه خله گپ زنده و اتا اولیه منابع رج جا هسته.
• العبر اثر ابن خلدون (م ۸۰۶) شه دومین جلد و سومین جلد دله مطالبی زیاریون جه بیارده که ویشته ابن اثیر کتاب جه بیته ولی چن‌کش جدید-جدید متن هم ونه درون دره.
• حبیب‌السیر که خواندمیر (م ۹۴۳) بنویشته چنتا منبع دیگه سر جه نقل یارده که ونه ویشته چیزها که زیاریون ره ربط دارنه، تاریخ طبرستان که ابن اسفندیار بنویشته سر جه هسته.

محلی کتابون

• تاریخ طبرستان که ابن اسفندیار بنویشته کتابی هسته که نیمهٔ اول قرن هفتم بنویشته بیّه و ونه منابع دیگه اسا دنینه و وه ره مهمترین کتابی دونّه که مازرون تاریخ ره دیار کنده. ابن اسفندیار کتاب دِ جلد هسته که دومی ره میّن نی‌یه خدی وه بنویشت بوئه یا نا. زیاریون آسنی هم ویشته دومین کتاب دله درنه.
• تاریخ رویان که اولیاءالله آملی بنویشته ویشته رویان تاریخ خَوری هسته و فارسی زوون جه بنویشته بیّه. این کتاب ِاصلی منابع ابن اسفندیار و جریر طبری هستنه.
• تاریخ طبرستان و رویان و مازندران که ظهیرالدین مرعشی ِکتاب هسته و فارسی بنویشت بیّه، تبرستونِ تاریخ ره ویشته ابن اسفندیار دستوری تعریف کنده.
• تاریخ جرجان اثر سهمی جرجانی که عربی هسته و ونه دله تبرستون تاریخ جه هم گپ بزه وونه. سهمی این کتاب ره حدود سال ۴۰۰ هجری بنویشته و گرگانِ خار آدمون نوم ره گِرد یارنه ولی ونه دله قابوس نوم ره نیارده!

تبار

زیاریون تبار ره گیلان ِگت-گتون جه رسنینه و گنّه که «آغش وهادان» زک‌زا هستنه یا «ارغوش فرهادان»، که کیخسرو سلطنت زمون، گیلان ِوالی بی‌یه. اتی نظر هم دره که وشون جد ره «وردانشاه گیلانی» نوم یارنه. زیارِ زنا تیرداذ کیجا بی‌یه و ونه زن‌برار هروسندان، گیل‌هایِ شاه بی‌یه. اتی هم مرداویج مار ره پادوسبانیون تبار جه دونّه ولی اینان تونده جعلی بوئه و زیاریون شاید اینان حرف‌ها ره در هاکرد بوئن که شه حکومت ره توجیه هکنن. شجره‌نامه‌ای که کیکاووس زیاری شه قابوس‌نامه دله بیارده، چنتا گت آدمون و شناسا کسون اسم ره یارنه که معتبر بنظر اِنه. خصوصاً که زیار وسته اتا معروف آدم بی‌بو که وه ره پادوسپانیون یا گیلونِ شاهون زن هدا بون. منوچهر زیاری وچگی و جوونی جه خله چیزی ندومبی و فقط هم‌انده شر میّن هسته که ونه ببا زیاریون نسل جه بی‌یه.

زمینه

غزنویون نمه په، آسیا سامون و سرحدات اینتی بینه

سامانیون که خراسون دله حکومت داشتنه، زمونی که مرداویج زیاری قدرت گیته، وشون ره قِد مشت بی‌یه و زیاریون جه خله دخو-دکش هکردنه ولی وشمگیر وشون جه رفخ بیّه و آل بویه جه خاسته جنگ دکفه، وشون پلی شی‌یه. قابوس هم شه پییر دستوری، سامانیون جه یک‌پشت بی‌یه و ۱۸ سال که بوییون وه ره تبرستون جه در هاکرد بینه، بورده سامانیون دربار دله دیّه. زمونی که سامانیون دیگه شه قدرت ره از دست هادانا، قابوس دگرسته تبرستون و هرتی بی‌یه، متحد جمع هاکرده و شه ملک ره پس هایته ولی خراسون دله دیگر سلطان محمود غزنوی سلطنت ره شه دست بیته و سامانیون ره کنار هدا. قابوس و آل بویه که جنگ داشتنه، با این چنین رفاقت و کسی-خِشی هم وشون میونه دیّه و مجدالدوله بویی ونجه فامیل بی‌یه و قابوس ریکا، منوچهر، ات‌گال بی‌حکومت بینه، شی‌یه مجدالدوله ارتش دله و وه ره خدمت کرده. قابوس که قدرت بیته په، با این که دونسته مجدالدوله ره دیگر قد دنی‌یه که شه جه دفاع هاکنه، با این حال ری شهر ره حمله نکرده و ونه حرمت ره داشته. قابوس و سلطان محمود این‌صوه نزدیک بینه. هر دِتا خصوصیاتی داشتنه که ات‌جور بی‌یه: تسنن مذهب جه افراطی دفاع کردنه و اسماعیلیون جه خله بد داشتنه و هر دِ ادبیات و شعر ره هم تشویق کردنه. وشون نزدیکی باعث بیّه که قابوس وچون هم غزنویون دربار جه رفت-روش دارن و قابوسِ اتا ریکا، دارا، بورده اونجه دیّه.

پیش از امارت

منوچهر سال ۳۸۸ هجری، که قابوس و آل بویه جنگ کتنه و قابوس خاسته شه ملک ره پس هایره، مجدالدوله بویی لشکر دله دیّه و شه پییر جلو هرستا. وه اتا جنگ دله شه پییر ره پغوم هدا و ونجه پشتی هاکرده تا مجدالدوله ره شکست هادن. قابوس این جنگ دله برنده بیّه و شه سرحد ره غرب وَری گسترش هدا و تا رویان، چالوس و گیلان ره هم بیته و منوچهر ره برسنی‌یه که گیلون وَری حاکم بوئه.

قابوس بکوشتن قضیه

گنبد قابوس برج که حلا گنبد کاووس شهرستان (گرگان قدیم) دله دره، قابوس بن وشمگیر ِمزار بی‌یه.

قابوس اواخر خله گند اخلاق بی‌یه و شه اطرافیون جه چن نفر ره هدا بکوشن. ونه وزیرون و فرماندهون که شه جان جه ترسینه، یک‌پشت بینه و وه ره رو-دست بوردنه. قابوس در شی‌یه اتا دِز، «شـَمرآباد» نوم، که ونه سردارون شورش بساتنه و قلعه ره حمله هکردنه ولی نتونستنه قلعه دله بوون و قابوس قلعه دله گیر هکرده. قابوس این قلعه دله هم که دیّه، ابوالعباس غانمی که ونه وزیر بی‌یه و ونه همراه دیّه ره تهمت بزو که شورشیون جه بسات دارنه و وه ره هدا بکوشتنه. شورش‌هکرد سردارون بدینه اینتی نوونه، بوردنه گرگانِ شهر ره غارت هکردنه و قابوسِ ریکا، منوچهر، ره خَوِر هکردنه که برو شه پییرِ جاسر هنیش. منوچهر که بدی‌یه وشون گرگان ره بیتنه و گنّه اگه ته امجه یک‌پشت نوّی، اتی دیگر ره شاه کمبی، مجبور بیّه وشون جه بساجه. تا خاسته وشون بجمبن، قابوس قلعه دله جه بریم بمو و بورده بسطام وَری.

سردارون هم منوچهر ره راقاضی دمبدانه که شه پییرِ جنگ بوره. منوچهر راه دکته بسطام و دِ گروه دیم-به-دیم بینه. منوچهر بورده پییر ره خِش هدا و اطاعت هکرده ولی قابوس شه کناره بیته و حکومتِ مُهر ره هدا منوچهر ره. قرار هاکردنه که قابوس «چناشک» ِقلعه دله دوو و اونجه شه وسّه خلوت داره. منوچهر دگرسته گرگان و یاغی سردارون وه ره سرور گیتنه که قابوس ره بکوشه ولی وه گوش ندا. سردارون که قابوس جه بترسی بینه، شه دست-به-کار بینه و بوردنه چناشک. این گدر قابوس حمبوم دیّه و زمستون دله بی‌یه؛ وه ره رها هکردنه که لخت‌موس، بچا هوا دله، بریم دوو و حتا اتا خرِ جول بخاسته، وه ره ندانه تا یخ بزو و بمرده. قابوس بمرده په، منوچهر نوم خطبه بخوندستنه و سه روز، دیلمی‌ها رسم جه، عزا بیتنه و ونه لاشه ره بیاردنه گنبذ دله چال هکردنه.

قابوس قاتلونِ خون ره بشنی‌ین

قابوس ره شیش نفر یک‌پشت بینه و بکوشتنه که منوچهر خاسته وشون شیش‌تا خون ره بشنده و شه پی‌یر انتقام ره بیره. منوچهر وشونِ پنج‌تا ره دستگیر هکرده و بکوشته ولی شیشمی فرار هکرده و بورده سلطان محمود غزنوی پَلی پناه بَیره. سلطون وه ره کت‌دَوِست وردِگاردنی‌یه و باته که ونه درس عبرت بووشه که مردم شه شاه ره خیانت نکنن. عباس پرویز شه تاریخ دیالمه و غزنویان کتاب دله گنه که این شیشمین نفر «ابوالقاسم جعدی» بی‌یه که خله مملکت دله نفوذ داشته و منوچهر ترسی‌یه که وه ره بکوشه و ونه طرفدارون هرستن؛ همینسه وه ره حبس هکرد داشته ولی وه فرار هاکرده و بورده خراسون و باقی ماجرا اونتی‌چی بیّه.

بعضی منابع هم اتی‌چی دیئر باتنه و وشون آسنی فرق کنده؛ مثل، یاقوت حموی شه معجم‌الادبا کتاب دله گنه که قابوس پیش از این اِستاره‌ئون دله بخوندست بی‌یه که ونه ریکا وه ره کاشِنه و ناجم‌ئون وه ره خَوِر هدا بینه. همینسه شه ریکا، دارا، که احتمال دائه وه ره خیانت هاکنه ره شه جا فراری هدا و دارا بورد بی‌یه خراسون دیّه ولی منوچهر که مطیع وچه بی‌یه ره شه ور داشته، ولی عاقبت همون منوچهر وه ره قِتو بزو. البته یاقوت حموی هم مستقیماً نائونه که منوچهر شه ببا ره بکوشته و دمبال‌ته شیش‌نفر قضیه ره هم تعریف هاکرده. خواندمیر هم حبیب‌السیر دله هم‌اتنده گنه که قابوسِ امیرون شه جانِ ترس جه چن نفر ره راهی هاکردنه که قابوس ره بکوشن. تذکرةالشعرا کتاب هم منوچهر ره این قتل سر مقصر دونده ولی این اتهام ره باقی منابع خله جدی نییتنه.

حکومت

قابوس بمرده په، منوچهر رسماً سال ۴۰۳ هجری حکومتِ تخت سر هنیشته و سکه و خطبه ره شه نوم بزو. قادر، اون گدرِ خلیفه، ونه وسّه خلعت، لوا و منشور برسنی‌یه و ونه حکومت ره برسمیت بشناسی‌یه و وه ره «فلک‌المعالی» لقب هدا. منوچهرِ حکومت دوره‌ای هسته که زیاریون کم‌کم ضعیف وونّه و ونه په زیاری امیرون، تورکِ سلطون‌هایِ دستی بینه. این دوره بنشنه باتن که زیاریون که مستقل بینه، دیگر دست‌هنیشت بینه و گت‌ته حکومت‌ها ره باج دانه. منوچهر ظارا شه خد ره هنتا مستقل دونسته ولی عملاً غزنویون دست ره اِشا و شه پی‌یرونِ اَرمون ره دکّل یاد هاکرد بی‌یه. این دوره جه زیاریون دیگر باج‌بده بینه و هر سالی وسّه پنجاه هزار دینار برسنن خراسون. این دوره جه دیگر منابع هم اونتی که اولین شاهون جه علایده دره، نی‌یه و فقط بعضی منابع این دوره‌یِ شاهون جه بنویشتنه و وشونِ سکه‌ئون هم کمته ضرب بی‌یه.

غزنویونِ دستی بیّن

سلطان محمود غزنوی خاسته منوچهرِ برار که ونه پَلی دیّه، دارا، جه پشتی هاکنه و وه ره تبرستون دله هنیشانه ولی منوچهر پغوم-پسغوم جه سلطون ره منصرف هاکرده و راقاضی داشته. منوچهر همون حکومت جه برسی-نرسی، غزنویونِ دستی بیّه و وشون جه کومِک بیته که شه رقبا دست ره کِتا هکنه. وه سلطون محمودِ اعتبار جه استفاده هاکرده تا شه داخلی مشکلات ره حل هاکنه و شه حکومت ره قائم داره. همینسه اولین کاری که هکرده، ات دسته گرگانِ گت-گتون ره برسنی‌یه که سلطون محمود وسّه هدیه بَوِرِن. سلطون محمود هم در عوض ونه امارت ره برسمیت بشناسی‌یه و ونه وسّه خراج پنجاه هزار دیناری تعیین هاکرده. منوچهر قبول هاکرده و دستور هدا که گرگان، طبرستان و قومس دله سلطون محمودِ نوم خطبه بخوندن. زمونی هم که سلطون محمود خاسته هندستون ره لشکر بکشه، سال ۴۰۴ هجری، منوچهر دِ هزار نفر دیلمی سرباز ونه وسّه راهی هاکرده و جنگِ هزینه ره گردن بیته.

سلطون که هند جه وردگرسته، منوچهر ونجه نزدیک‌ته بیّه و «ابوسعید شولکی»، گرگان ِگت مردی، ره برسنی‌یه که سلطونِ کیجا ره ونه وسّه خاستگارچی هاکنه. سلطون محمود قبول هاکرده و دِ طرف هدی ره هدیه و شاباش هدانه و نهایتاً سال ۴۰۹ هجری، محمودِ کیجا ره شهر هرات دله منوچهر وسّه عقد هاکردنه. بیهقی که اون زمون اتا شونزده ساله جوون بی‌یه، شه تاریخ بیهقی کتاب دله گنه که اون موقع سلطون محمودِ کیجایِ جاهاز ره نیشابور جه کشینه، وَردنه، اشائه. ابوالقاسم سهمی هم تاریخ جرجان گنه که اینتا کیجا ره استرآباد دله داشتنه و همونجه بمرده. این نومه هدائن و پغوم-پسغوم خراسون و تبرستون میونه ادامه داشته و من‌جمله «سعد بن منصور» ره منوچهر سال ۴۱۱ هجری برسنی‌یه هرات.

آل بویه رقابت

فلک‌المعالی منوچهر ره جرجان، طبرستان، قومس و دیلم ارث برسی‌یه

منوچهر زیاری دوره خله آرام بی‌یه و جنگ خاصی صورت نیته. وه هیچ گدر لشکر دله نِستا که شه فرماندهی هاکنه و جایی ره حمله هاکنه یا جنگ دکفه و فقط چن کش شه سربازون ره راهی هاکرده. سال ۴۰۹ هجری اتا دیلمی سرباز که آل بویه وسه شمشیر زوئه، ابن فولاد نومی، خاسته قزوین حکومت ره بوییون جه بیره که مجدالدوله دیلمی مخالفت هاکرده و وشون میونه خراب بیّه. آل بویه اتا از گتون باوندیون که ونه نوم «سرخاب بن شهریار» بی‌یه، ره برسنینه که ونه دم ره بیره و ابن فولاد شکست بخرده و فرار هاکرده دامغان وَری. منوچهر وه ره امان هدا و دِ هزار نفر ارتش هدا که بوره و ری شهر ره زیاریون وسّه فتح هاکنه ولی مجدالدوله ابن فولاد ره راقاضی هاکرده که جنگ نکنن و در عوض وه بوره اصفهان والی بووشه. ات‌کش دیگر، سال ۴۱۸ هجری علی بن عمران خاسته ابوجعفر دشمنزیار (آل کاکویه امیر) و مجدالدوله ره ناغافلی شکست هاده که منوچهر ونجه حمایت هکرده و دِ کَش ونه وسّه سرباز برسنی‌یه که دومین صوه شیشصد نفر بینه ولی هر دفعه شکست بخردنه. زیاریونِ فرمانده دومین جنگ دله دستگیر بیّه که منوچهر نومه هدا و آل بویه وه ره رها هکردنه.

سلطون محمودِ لشکرکشی

سلطون محمود غزنوی سامون

سلطون محمودِ لشکرکشیون

آسیایِ غربی کشورون، سال ۱۰۲۵ میلادی
منوچهرِ سامون ره تپوریا نوم جه سیوا هکرده.

پیش از ۴۲۰ هجری سیده ملک‌خاتون، مجدالدوله دیلمیِ مار، آل بویه‌یِ حکومت ره ری و جبال دله گِردِنی‌یه. سلطون محمود چشم خله این مناطق جه دیّه ولی ملک‌خاتون وه ره نومه بنویشت بی‌یه که من زن‌آدِم هستمه و اگه مه ره شکست هادی، مردم ته ره ریک چینّه، اگه شکست بخری هم ته وسّه آبرو نموندنه؛ همینسه سلطون تا وه دیّه، ری و جبال ره حمله نکرده. وقتی ملک‌خاتون بمرده، ونه بی‌عُرضه ریکا، مجدالدوله، نتونسته مملکت ره جمع هاکنه و ونه سربازون شورش کردنه و وه محمود ره پغوم هدا که برو و مه ره کومِک هاکن. محمود هم ات‌دقستی سرباز راهی هکرده که بوردنه ری ره بیتنه و مجدالدوله ره بیتنه و زندون‌چال دمبدانه. منوچهر این گدر بدی‌یه وضعیت غارش‌میش هسته، شه جان ره درخطر بدی‌یه و بورده کوه میون جا بخرده و چارصد هزار دینار محمود وسّه راهی هکرده. محمود هم شه لشکر ره وَرده-یارده، منوچهر سرحد دله هم بمو و وه ره هم دیم‌لیس هدا. اَی خاسته ری جه وَردگرده خراسون، دِباره تا گرگان بمو و اینتی منوچهر ره سیب بی‌یشته که بوره کوه دله لب بووشه و پونصد هزار دینار دیگه باج برسنه. محمود راضی بیّه و بورده نیشابور. ابن اسفندیار گاته که سلطون محمود خاسته اینتی منوچهر ره فهم بووشه که شیعیون جه پشتی نکانه. این لشکرکشی په، سلطون محمود هکته بیّه و سره‌نشین بیّه و منوچهر خاسته مسعود غزنوی که ونه ولیعهد بی‌یه ره شه متحد هاکنه.

مسعود ره نومه هدائن

منوچهر شه حکومت گِدِر خله نومه رسندی‌یه و علاوه بر سلطون محمود، ونه ریکا، مسعود، وسّه هم نومه دائه. وه اول اتی گیاهِ تخم ره باعث هکرده و «حسن محدث» ره برسنی‌یه که مسعود جه بخائه اتی گیاه که خراسون دَر إمو ره ونه وسّه گیر بیاره و کم‌کم اینتی نومه هدائن رسم ره جا دینگو. وه خاسته اینتی مسعود جه نزدیک بوئه تا اگر محمود بمرده، ونه جانشین جه متحد بائه. وه ات‌جور نومه نوشته که اگر نومه سلطون محمود دست برسی‌یه، ناراحت نوو ولی با این چنین، خله‌ها فکر کردنه که منوچهر خانه مسعود ره دم‌گاز هاده که شه پی‌یر جاسر هنیشه.

دیّه، تا سلطون محمود و مسعود هئی جه دعوا دکتنه و مسعود ره ترس بیته که شاید ونه اتی برار، محمد، ونه جا ره پییر پلی بیره. این دوره منوچهر و مسعود نومه هدائن ویشته هم بئی بی‌یه و مسعود شه پلی خیال کرده که اگه محمد ات روز شاهی ره ادعا هاکنه، وه تونده منوچهرِ ارتش جه کومِک بَیره و شه مقوم ره بدست بیاره. این پغوم-پسغوم دله دِ طرف همدیگر ره قول هدانه که اگه روزی ناخِش اتفاق دکته، هدی ره کومِک کنّه و یک‌پشت موندنّه. منوچهر هم این اتحاد ره دل دَوِست بی‌یه چون ترسی‌یه بمرده په، غزنویون ای ونه برار، دارا، که اونجه دیّه ره بیارن و علم هاکنن و ونه وچه حق ره بخرن.

مذهبی سیاستون

پرونده:Manuchehr coin.jpg

فلک‌المعالی منوچهر سکه که ونه وزن ۴٫۳۵ گرم و ونه شهر استرآباد هسته و سال ۴۰۵ هجری وه ره بساتنه.

منوچهر دوره‌ای حکومت کنده که زیاریونِ امیرون شه مذهب ره ناتنه و مردم ره سرصاب نکردنه که چتی اعتقاد دارنه؛ چون وشونِ متحد حاکمون و سلطون و خلیفه، گِرد سُنّی بینه و وشون جرعت نکردنه که باوّن سُنی نینه ولی تبرستون و گیلون مردم ویشته شیعه بینه و همینسه ترس داشتنه که سُنی‌کَری جه باعث بوون که مردم وشون جه بَورینن. پیش از این، قابوس که منوچهر پی‌یر بی‌یه، شه خِد ره متعصبِ سُنی سراق دا و حتا اتا کتاب بنویشت بی‌یه که ونه دله خلفا ره ایمامون جه بتتر و مهمتر دونده. ولی منوچهر شه پی‌یر راه ره نشی‌یه و زیدیه ایمامون جه آشتی هاکرده و گیلان ِعلویون جه پشتی کرده. وه موید بالله و کیا ابوالفضل ره پول دا. موید بالله و ونه برار الناطق بالحق که دیلم و گرگان دله امامت داشتنه، شه وسّه مدرسه وا هاکردنه و زیدی شیعه مذهب ره تبلیغ کردنه. در عین حال، منوچهر خلافت جه هم متحد بی‌یه و ونه سکه سر قادر بالله نوم ره «توحید» کلمه وَر نوشتنه. سلطون محمود که خله سُنی‌کَری تعصب کشی‌یه، این وضع ره خِش نداشته و منوچهر ره ات-دِ کَش تَشر بورده که شیعیون جه پشتی نکانه.

فرهنگی شیاستون

آهوان کاروانسرا، که سمنان و دامغان میونه کته و پروفسور هرتسفلد وشرودر گنه که منوچهر زیاری دوره وه ره بساتنه.

اونتی که ایرانیکا دله بنویشتنه، میّن نی‌یه منوچهر شه پی‌یر دستوری شاعرون و دانشمندون ره شه دوره جمع کرده یا نا. محمدعلی مفرد امّا گانه که وه ره حالی نیّه که شاعرون و وشونِ تبلیغ چنده تونده حاکمون ره خِش‌نوم هاکنه و وشون جه انده بی‌توجهی هکرده که همه دَر بوردنه و سلطون محمود دوره جمع بَینه.

بعضی باتنه که منوچهری دامغانی که اون گدر معروف شاعر بی‌یه، شه تخلص نوم ره فلک‌المعالی منوچهر ِنوم سر جه بیته و ونه خَوِری شعر هم بائوت بی‌یه. ونه چنتا شعر ره منوچهر زیاری خَوِری دونّه و ونجه نسبت هدانه ولی هیچ‌کمین‌تا دله منوچهر نوم نموئه. ایرانیکا گنه که هیچ منبعی ندارمی که سِراق هاده منوچهر دامغانی ونه دربار دله دیّه. پرویز ولی دِ تا شعر ره شه کتاب دله بیارده و گانه که این دِ شعر درون منظور منوچهر زیاری هسته و وه شاعرون ره شه پلی داشته و مسعود سعد سلمان ره ونه معاصر دونده.

دانشنامه بزرگ اسلامی هم گنه که ابوالفرج علی بن حسین بن هندو شاعر، کاتب و حکیم اوایل منوچهر وَر دیّه ولی ونه جا سیوا بیّه. ابن هندو اون اوایل که منوچهر بحکومت برسی بی‌یه، ونه وسّه اتا عربی قصیده باته ولی منوچهر عربی ندونسته و وه ره خِش نمو و هچّی هدیه ابن هندو ره ندا. ابن هندو هم تلافی وسّه اتا شعر دله وه ره مسخره هاکرده و ترسِ مجازات نیّن، فرار هکرده و دربورده.

ابن سینا که اون گدر سلطون محمود جه فراری بی‌یه، گرگانج جه بمو مازرون وَری که قابوس زیاری پَلی پناه بیره ولی بمو گرگان دله، بشنوسته که قابوس ره بکوشتنه. بوعلی سینا این گدر گرگان دله بوزجانی ره بدی‌یه و ات‌گال شهر دله بموندسته و منوچهر زیاری دربار دله بورده. ابن‌سینا گرگان دله اتا زیاری شازده، امیر شاهین زیاری و شهبانو که قابوس خاخِر بی‌یه، وَچه ره معاینه هاکرده که ۲۳ سال سن داشته و نخاش مریضی داشته. وه این شهر دله چنتا کتاب هم بنویشته و اتا کتاب نوم ره بی‌یشته رساله الی زرین کیس بنت شمس‌المعالی فی تصحیح طول جرجان که «زرین‌گیس، قابوس کیجا» ره تقدیم هکرده. ابن سینا که ترس داشته غزنویان ونه دمبال‌سر بئن، بورده ری و ملک‌خاتون پَلی پناه بیته.

منوچهر بمردن

منوچهرِ حکومتِ تایم‌لاین

	۳۸۸	آل بویه لشکر دله دیه
	۳۸۹	گیلان ولایت ره بیته
	۴۰۳	به حکومت برسی‌یه
	۴۰۹	سلطان محمود کیجا ره بَوِرده
	۴۰۹	ابن فولاد جه پشتی هاکرده
	۴۱۸	علی بن عمران جه پشتی هاکرده
	۴۲۰	سلطان محمود ری ره گیته، وه ره دیم‌لیس هدا
	۴۲۱	بمرده

ظارا منوچهر زمونی بمرده که ونه عُمر سر بیّه و همینسه ونه بمردنِ تاریخ ره ندومبی. ابن اثیر، ونه بمردن ره سال‌های ۴۲۰ یا ۴۲۱ ثبت هاکرده و ابن خلدون ونجه هم‌نظر هسته. ظهیرالدین مرعشی و خواندمیر سال ۴۲۴ ره ونه بمردی‌سال دونّه. جدیدته مورخون دله، اعتمادالسلطنه سال ۴۲۰، باسورث سال ۴۲۰ و ۴۲۱، برزگر و اقبال و صفا سال ۴۲۳ ره صحیح دونّه و مفرد اواخر ۴۲۰ یا ۴۲۱ ره ونه مرگِ سال دونده.

میراث

منوچهر که بمرده ونه جانشین، ونه ریکا بی‌یه که انوشیروان نوم دارنه ولی ونه سن کم بی‌یه و همین‌سه باکالیجار کوهی، سپهسالار، ونه جا هنیشته و ون‌سه خطبه بخوندسته. باکالیجار ات‌که بگذشته په، سطان مسعود غزنوی جه اجازه بخاسته که شه ره طبرستون و گرگان ِامیر اعلام هاکنه و اینتی انوشیروان سر ره گوم هاکرده. چن سال بگذشته په، انوشیروان اَی دِباره سیاست دله وارد وونه. سال ۴۳۳ هجری طغرل بیک بمو و غزنویون ره شکست هدا و بمو گرگان ره هم بیته و انوشیروان وه ره تسلیم بیّه و اینتی زیاریونِ سلسله آخر بیّه و وشون شازده‌ئون شه حکومت ره از دست هدانه.

شجره‌نومه

وردان

دختر تیرداد

زیار

مرداویج حکومت ۳۱۹ تا ۳۲۳

وشمگیر حکومت ۳۲۳ تا ۳۵۷

فرهاد

لنگر (سالار)

بیستون حکومت ۳۵۷ تا ۳۶۶

قابوس حکومت ۳۶۶ تا ۳۷۱ مجدداً ۳۸۸ تا ۴۰۳

منوچهر حکومت ۴۰۳ تا ۴۲۱

دارا حکومت ۴۳۶ تا ۴۴۱

اسکندر

انوشیروان حکومت ۴۲۱ تا ۴۲۲ و مجدداً ۴۳۳ تا ۴۳۵

کیکاووس حکومت ۴۴۱ تا ۴۸۳

جستان

گیلانشاه حکومت ۴۸۳ تا ۴۸۶

منوچهر زیاری آل زیار امیر
اسپهبدان طبرستان
قبلی: قابوس	زیاری امیر سال‌های ۴۰۲–۴۲۰ هجری قمری (۱۰۱۲–۱۰۲۹ میلادی)	بعدی: انوشیروان

منابع

• آبادیان، راضیه. «اسپهبد، از ممدوحان منوچهری دامغانی». تاریخ ادبیات، ۱۴۰۱، ۱۹۹-۲۱۴. بازبینی‌شده در 4 فوریه 2023. 
• اسلامی، حسین. تاریخ دو هزار ساله ساری. قائمشهر: دانشگاه آزاد اسلامی مازندران، ۱۳۷۲. 
• خورسندی، مهدی. «کتاب شرح زندگی بوعلی سینا». بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا. 
• پرویز، عباس. تاریخ دیالمه و غزنویان. تهران: مؤسسه علی‌اکبر علمی، ۶. 
• رضازاده لنگرودی، رضا. «جنبش مرداویج گیلی». م. پ. جکتاجی. در گیلان‌نامه، مجموعه مقالات گیلان‌شناسی. ج. دوم. 
• فقیهی، علی‌اصغر. تاریخ آل‌بویه. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‌انسانی و دانشگاه‌ها، ۱۳۹۳. 
• کجباف، علی‌اکبر. «بررسی مناسبات حکومت آل زیار و خلفای عباسی». فرهنگ اصفهان، ۱۳۸۶. 
• مفرد، محمدعلی. ظهور و سقوط آل‌زیار. تهران: رسانش، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۶۴-۷۱۸۲-۹۴-۵. 
• ملک‌زاده‌بیابانی، بانو. سکه‌های زیاری. تهران: پایگاه محلات تخصصی نور، ۱۳۵۳. ۴۷–۶۷. 
• مهجوری، اسمعیل. تاریخ مازندران. ج. ۱. ساری: چاپ اثر، ۱۳۴۲. 
• مهرآبادی، میترا. سرگذشت علویان طبرستان و آل زیار. تهران: اهل قلم، ۱۳۸۱. شابک ‎۹۶۴-۵۵۶۸-۹۲-۷. 
• موسوی بجنوردی، کاظم. تاریخ جامع ایران. ج. ۸. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳. شابک ‎۹۷۸-۶۰۰-۶۳۲۶-۴۳-۶. 
• عماری، حسین. "آل زیار". دله دانشنامه بزرگ اسلامی. ج. ۲. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. 
• بخش ادبیات عرب. «ابن هندو». در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۵. ۱۳۸۵. شابک ‎۹۶۴-۷۰۲۵-۴۰-۸. بایگانی شده از اصلی نسخه در ۱۳ تیر ۱۳۹۱. 

• Bosworth, Edmund. “ZIYARIDS”. In Encyclopaedia of Islam. vol. 11. Brill, 2002. 
• Bosworth, Edmund. “ZIYARIDS”. In Encyclopaedia Iranica. Bibliotheca Persica Press, 2010. 
• Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". In Frye, R.N. (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (انگلیسی جه). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 198–249. ISBN 978-0-521-20093-6. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |13= (help)
• Gutas, D.. “AVICENNA ii. Biography”. In Encyclopaedia Iranica. vol. 3. Bibliotheca Persica Press, 1987. Retrieved August 17, 2011.