گت عباس شاء
شاءعباس یکم یا گتِ عباس‌شاء (۹۹۶-۱۰۳۸ه.ق / ۱۵۸۷-۱۶۲۹م)، مشهورترین شاء زمون صفویون هسته. وه شاء ممد خدابنده ِوچه و پنجومین شاء از سلسله صفویون هسته که به ایران به مودّت ویشته از ۴۲ سال شائئ هاکرده.
شاء عباس 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
شاء عباس هیجده سالگی قزوین ره بَییته و خادش ره ایران شاء بخوندسته. وه برای اینکه خیالش از عوثمانی راحت بائه، قرارداد صولح با اون کشور دَوسته و غرب کشور ره به وشون واگذار هاکرده. بعدأ به اصلاح امور داخلی و فرو هنیشتن شورش ولایات موختلف کشور مشغول بیّه.
وه ازبکون ره شکست هدائه و وارد جنگ با عوثمانی بیّه. وه سه نوبت با عوثمانی دَپیته و هر سه بار پیروز بیّه. همینتی دِ بار به گرجستون حمله هاکرده و وه ره غارت هاکرده.
از آخرین لشکرکشیای وه بَنشنه به فتح قندهار و آزادسازی جزایر و بنادر پارس دریامونا از دست پرتغال ایسم بَوردن. زمون شاء عباس درآمد نقدی و غیر نقدی کشور بالا بورده و همینتی تجارت با کشورون خارجی زیاد بیّه. وه خله از نقاط کشور ره آباد هاکرده و بنائون زیادی بساته که هنوز بعضی از اونان پابرجانه.
شاء عباس طول حیاتش اتا از شه وچون ره بکاشته و دِتا ره کور هاکرده و دِتا ریکای دیگه هم همون وچگی بمردنه؛ همینسه بمردن زمون خار جانشین نداشته و ونه نوه شاء صفی شاء بیّه.
- تاج گوذاری: ۹۸۹ هجری قمری
- جای تاج گوذاری: شهر هرات ایالت خراسون دله (الانه افغانستون میون دره)
- جانشین: شاء صفی (سام میرزا ، صفی میرزا ِریکا)
شرح موختصر زندگی
دچیینشاء عباس دِشنبه شو ، اول مارمضون سال ۹۷۸ هجری هرات دله فخرالنساء بیگم (دختر میرعبدالله خان والی مازندرون) جه بزائه بیّه.
شاء تهماسب به خاطر شعر زیر ونه ایسم ره عباس بی‌یشته:
| عباس علی است شیر غازی | سر دفتر لشکر حجازی |
وچگی به عباس میرزا معروف بی‌یه و دِ سالگی والی هرات بیّه؛ شاء اسماعیل دوم که اتا خشن مردی بی‌یه؛ مثل دیگه برار زائون و برارون فرمون قتل وه و ونه پی‌یر (سلطون ممد خدابنده) ره صادر هاکرده ولی پیش از اجرای حوکم بَمرده و ونه حوکم اجرا نیّه.
شاء عباس پیش از آفتاب‌در بموئن روز جومعه بیست و چاروم جمادی الاول سال ۱۰۳۸ هجری قمری کاخ اشرف دله بمرده.[۳] عالم آرای عباسی درباره علت بمردن وه نویسنه:
«چن روز پیش از اون که شکارگاه دله، شاء خله بخارده و همینسه مریض بیّه و تب هاکرده و ونه حال خله بد بیّه.»
شاءعباس پیش از بمردن وصیت هاکرده که وه ره جایی دفن هاکنن که همه وسّه مجهول بائه.[۴]
فعالیت‌ئون سیاسی
دچیینتاجگوذاری ۱۴ سالگی
دچیینعباس میرزا به یاری علیقلی خان شاملو خراسون دله تاج گوذاری هاکرد و حکومت خراسون زمون شائی ونه پی‌یر دست وه دَیی‌یه تا اونکه مرشد قلی خان استاجلو با شکست هدائن علیقلی ؛ قزوین ره بَییته و اون شهر دله عباس میرزا سن ۱۸ سالگی دله تخت سلطنت ره بشیته و ونه پی‌یر ره خلع هاکرده. شاء عباس مثل خله‌ئون دیگه از شائون همون اول ِکار ۱۸ نفر از سران قزلباش ره به بهانه‌ی خونخائی بکاشته و پس از اون مرشد قلی خان ره هم به همین سرنوشت دوچار هاکرده.
موعاهده صولح استانبول
دچی‌ین
ترکون عوثمانی با ایستفاده از آشوفتگی پس از بمردن حمزه میرزا خاک ایران ره حمله هاکرد بینه و نواحی ارزروم؛ عراق عرب؛ کردستون؛ ارمنستوان؛ گرجستون؛ بخشایی از آذربایجون و حتی لرستون و خوزستون ره بَییتنه و تا حدود نهاوند و همدان پیشروی هاکردنه. شاء عباس که دونسته سردارون قزلباش و دولتای هند و روسیه وه ره کومک نکانّه، مجبور بیّه شرایط سنگین عوسمانیا ره قبول هاکنه و حاضر به انعقاد قرارداد صولح بیّه. شاء عباس با این تاکتیک چن سالی تجدید قوای وسّه و استراداد سرزمینای از دست بورده مهلت بدست بیارده. موذاکرات دربارهٔ انعقاد پیمون صولح سه ماه طول بکشی‌یه و آخرسری باعیث به امضای عهدنومهٔ صولح استانبول ۲۱ مارس ۱۵۹۰ (۹۹۹ هجری قمری) بیّه. به موجب این قرارداد شهر تبریز با قسمت غربی آذربایجون و ایالات ارمنستون و شکی و شیروون و گرجستون و قراباغ و قسمتی از لرستون با قلعه نهاوند دست عوثمانیا بموندسته و مقرر بیّه از اون پس ایرانیا از لعنت هاکردن خلفای سه‌گانه خودداری هاکنن و شاهزاده حیدر میرزا به عونوان گروگان دربار عوثمانی دله بمونده.[۵] بعدأ شاء عباس با ایستفاده از فورصت پیش بموئه اوضاع آشفته ایران ره سر و سامون هدائه.
اصلاح سازمونای لشکری و کشوری
دچی‌ین
سال ۱۰۰۰ هجری قمری پایتخت ره به اصفهان مونتقل هاکرده و ولایات شرقی ره نظم و آرامش هدائه.
سال ۱۰۰۷ هجری قمری (۱۵۹۸) دِ نفر از نجیب‌بزائون انگلیسی به نوم آنتونی شرلی و رابرت شرلی به همراه بیست و پنج نفر انگلیسی دیگه از راه ونیز و حلب و بغداد به قزوین وارد بی‌یمونه. برارون شرلی که در خدمت آرل‌آف اسکس از سردارون موقتدر انگلستان دَینه، مأموریت بَیتنه جنگ با عوثمانی وسّه ایران ارتش ره قودرتمند هاکنن، ضمناً انگلیس تجار وسه امتیاز بَیرن. این هیأت از طرف دولت ایران پذیرفته بَینه و شاء عباس از وجود وشون تجهیز و ایجاد نظم قشون ایران وسّه ایستفاده هاکرده. همینتی توسط وشون روابط ایران و ممالک ئوروپایی ره با داشتن اتا وجه موشترک و اون هم دوشمنی با عوثمانی گوسترش هدائه.
زمونی که شاء عباس به شائی برسی‌یه عده قزلباشون شصت هزار نفر بی‌یه که وه وشون ره به سی هزار نفر کاهش هدائه.
در موقابل قزلباش‌ئون که جز از رؤسای خودشون از هیچکس اطاعت نکاردنه، با مشورت برارون شرلی نیرویی شامل ده‌هزار سواره نظام و دوازده هزار پیاده نظام از گورجیون و ارمنیون که به دین ایسلام دربموبینه، تأسیس هاکرده و وشون ایسم ره «شاهسون» (یعنی شاء دوست) بی‌یشته و فرموندهی وشون ره خادش به عوهده بَیته. عده شاهسونا تا زمون بمردن شاء عباس صد هزار تا بی‌یه.
علاوه به این، فوج دیگه‌یی به ایسم تفنگچیون بساته که ویشتر وشون جنوبی بینه. وشون اولین ایرانیایی بینه که سلاح گرم جه ایستفاده اردنه.
برارون شرلی به کومک الله وردی خان توپخنه و اسلحه خنه بساتنه.
در عین حال شاء عباس کارایی تجدید سازمانای کشوری وسّه کارده. وه اساس حکومت خادش ره بر تمرکز قرار هدائه؛ کلیه قوا و اختیارات از شاء ناشی بینه و مأمورین دولتی از طرف وه عزل و نصب بینه. بعد از شاء صدراعظم موهمترین شخص کشور و وظیفهٔ ادارهٔ امور سیاسی و حکومتی بی‌یه و اعتمادالدوله لقب داشته. دیوان بیگی وظیفهٔ وزیر دادگستری ره به عوهده داشته. واقعه‌نویس مأمور تحریر فرامین سلطنتی و نگهداری سوابق مکاتبات با سلاطین خارجی بی‌یه، ایشیک آقاسی ریاست تشریفات سلطنتی دربار ره به عوهده داشته. قورچی‌باشی، قوللر آقاسی‌باشی و تفنگچی‌باشی امرای ارشد ارتش بینه.
کشتار نقطویان
دچییننقطویون، پیروون محمود پسیخانی گیلانی بینه و وه خادش از اول از مریدون سید فضل الله استرآبادی مؤسس فرقه معروف حروفیه بی‌یه و پس از این از سوی فضل به دلیل خودپسندی و نافرمونی رد بیّه، به «محمود مطرود و مردود» هم شوهرت پیدا هاکرده. گرچه از وه و پیروونش کتب تاریخی عصر وه یاد نیّه ولی تحقیقات بعدی، وه ره مردی پرهیزگار، دانشمند و زیرک معرفی هاکردنه. وه با تیمور موعاصر بی‌یه. محمود شانزده کتاب و هزار و یک رساله بنویشته و هرکدوم ره نومی مخصوص هدائه. [۶]
بنابر عقاید وشون: «مار و برار و خاخر و ریکا و کیجا و تموم منهیات مباح دونسته وانّه.» [۷] [۸]
تعقیب و بکاشتن وشون از زمون سلطنت شاء تهماسب اول شروع بیّه و زمون شاء عباس به اوج خادش برسی‌یه. شاء عباس انده وشون بکاشتن دله افراط هاکرده که جلال الدین ممد اکبر، هندوستون شاء، وشون وسّه میونجیگری هاکرده.
شورش خان احمد گیلانی
دچیینخان احمد گیلانی که لاهیجان دله خراجگوزار شاء بی‌یه ونه جه خروج هاکرده. اینتی‌بیّه که شاء با سی هزار نفر به گیلان لشکر بکشی‌یه و اونجه ره بَیته. [۹] خان احمد هم به عوثمانی پناه بی‌یارده و در ۱۰۰۵ هجری بغداد دله بمرده. [۱۰]
شورش شاء وردی خان لر
دچیینشاء وردی خان والی لرستون نسبت به شاء عباس قیوم هاکرده و خراج ندائه. شاء عباس سی هزار سوار جه به خرم آباد حمله هاکرده و اونجه ره بَیته. سپس دوازده هزار گورجی تازه موسلمون ره مأمور بَیتن شاء وردی خان هاکرده. وشون والی لرستون ره بَیتنه و پیش شاء بی‌یاردنه و وه به دستور شاء اعدام بَیّه.
سال ۱۰۰۵هجری که سال دهم شائی شاءعباس بی‌یه، وه که از ماری سو جه ونه شابائون به میر قوام‌الدین مرعشی رَسینه، تبرستون ره شه شابای ارث دونسته همینسه تصمیم بَیته که کُل این سرزمین ره به اختیار بَیره. شاء عباس ِطرزفکر به نقل از کتاب عالم آرای عباسی اینتی بی‌یه: «چون طبرستان که شامل مازندرون بهشت نشون هسته ملک طلق دینی موروث وچون و احفاد میرعبدلله‌خان ماری جد حضرت اعلی شائی ظل‌اللهی هسته که نسبت وه به سید قوام‌الدین معروف به گتِ‌میر که تبرستون دله خروج به سیف هاکرده صاحاب این مملکت بیّه صدر صحیفه اول رقم دله تسطیر بَیته و این عهد و اوان از اون سلسله رفیعه وچون ذکور که شایسته بَیتن وشون ِپی‌یری ارث بائه دَنی‌بی‌یه شاءمجبوره اون سرزمین ره بَیره وگرنه ورگون اونجه ره چَفِنّه و ارثیه‌ی مرعشیون به باد شونه. این ورگون که مازرون ره تقلب بزوئن جه بَیتنه و شاء ِماری مال ره بالا دَکشینه عبارتنه از ملکون‌پادوسبانی ، دیوون سِوادکو و مرتضایی‌ئون هزارجریب و ساری ...» این بنویشته‌ئون نشون دنّه که شاءعباس با بهانه قرارهدائن ِشه مار خاسته کُل مازرون ره به عونوان قلمروو مرعشیون بالا بَکشه ولی دیگه نَدونسته که مرعشیون فقط چَن قسمت از مازرون ره داشتنه و بقیه‌ی مناطق ونه شابائون ِنیّه.
ملک‌بهمن
دچیینعالم آرای عباسی دله بموئه: وقتی "فرهادخان" -که لشکر شاءعباس ِگتِ‌سرلشکر بی‌ه- به آمل بَرسی‌یه ،مردم عادی اون شهر ندائن ِقلعه وسّه آماده بَینه و از قلعه شهر موحافظت هاکردنه. این زمون ملک بهمن شاء اون روزگار ِسلسله پادوسبانیون که لارجان دله دیّه، اعلام هاکرده که نخانه قلعه ره داره چون آمل از ممالک موروثی وه نَیّه و ونه پی‌یرون آمل ِاختیار ره نداشتنه. ولی در حقیقت به شه موتحدون بائوت بی‌یه که قلعه ره بَیرِن و نی‌یِلِن قزلباشون آمل ره بَیرِن. با این‌حال مردم طایفه‌ی تکلو قلعه ره بَییت بینه و وه ره ملک‌بهمن وسّه وِل نَکاردِنه. سید مظفر که اتا از گتِ‌مردمون ساری بی‌یه (گانّه به افیون موعتاد بی‌یه) به همراه فرهادخان آمل ره موحاصره هاکرد بی‌یه این‌حال که قلعه فتح نیّه وه اردوگاه ره وِل هاکرده و به قلعه شخصیش (ازداره‌کله) بوردِه ولی چون به افیون موعتاد بی‌یه ، به اجبار جنگل دله بورده و اونجه مریضی و اسهال وسّه بمرده. الونددیو هم که دی‌یه قزلباشون خانّه کُل تبرستون ره بَیرن سر دِراهی بموندسته که لشکر ملک‌بهمن کومک هاکنه یا با شاءعباس موتحد بَواشه. همینسه شاءعباس به این نتیجه بَرسی‌یه که تا وقتی شائون پادوسبانی مازندرون دله و حتی اتا شهر دله حکومت کانّه نتونده اتحاد مردم ره از بین بَوِره و تبرستون ره بَیره. بعد از مودّتی با تلاشای فراوون فرهادخان قلعه ره بَیتنه و به دستور شاءعباس قزلباشون به همراه فرهادخان به سمت لاریجان حمله هاکردنه. بعضی از گت‌مردمون شهر لاریجان از جان ِترس جه به فرهادخان تسلیم بَینه و ملک‌بهمن که وشون ره خائن حیساب بی‌یارده همه گت‌مردمون شهر ره سیو‌چال دِمبدائه. مردم لاریجان که از طرفدارون این امراء بینه و اصلأ به خاطر وشون ملک‌بهمن جه پیروی کاردنه ، اِسا ونجه دِشمن بَینه و مخفی راه‌ئون قلعه ره به قزلباشون نشون دانه. ملک‌بهمن که آدمِ چرب‌زوون و حیله‌گری بی‌یه به اجبار تسلیم بیّه و فرهادخان و قزلباشون ره به مهمونی دعوت هاکرده ولی فرهادخان قبول نکارده و وه ره بیست و سوم مرداد ماه سنه 1006هجری پیش شاءعباس اصفهان دله بَوِرده و آخرسری ملک سلطون حوسین لواسانی (که شه از فامیلای خله نزدیک بهمن بی‌یه) به اینتقام شه بِرار(ملک سلطون حسن) ملک‌بهمن ره نقش جهون اصفهان دله سَر بَوری‌یه. طایفه‌ی تکلو که از دوستدارون پادوسبانیون بینه پیش از به راه دمبدائن قیوم توسط قزلباشون قتل‌عام بَینه.
فامیلای ملک‌بهمن
دچیینزمونیکه ملک بهمن عازم اصفهان بی‌یه ونه وچون قلعه دشمنکور دله دَینه. ملک‌بهمن همه ثروتش ره این قلعه دله قایم هاکرد بی‌یه. ملک‌بهمن ریکا که کیخسرو ایسم داشته اون زمون ۱۷ساله بی‌یه و آخرین بموندسته‌ی ملکان لاریجان بی‌یه. وه هم تسلیم بیّه و آخرسری قزوین دله به دست شاءعباس وه ره بکوشتنه.
ملک‌جهونگیر
دچییندیگه شاخه سلسله پادوسبانیون ملکان کجور بینه. زمون حکومت شاءعباس این شاخه‌ی شاء ملک‌جهونگیر بی‌یه. شاءعباس پس از بَیتن لاریجان و آمل به فکر رِقِدبدائن کامل سلسله پادوسبانیون و بکوشتن آخرین شاء این سلسله دکته همینسه لشکری به سرکردگی الله‌قولی بیک‌قورچی باشی ره قزوین جه به سمت رستمدار راه دمبدائه. پس از مودّتی موحاصره دیی‌یِن رستمدار عده‌یی از مردمون شهر پیش قورچی‌باشی بوردنه و تسلیم بَینه و هر روز سپاهیون وسّه غِذا وَردنه و وشون ره خدمت کاردنه. قورچی‌باشی همون اول اتا نومه به شاء بنویشته و وه ره از شرح ماجرا اطلاع هدائه. شاء هم ونه جواب وسّه بائوته که خله ونه رستمداریا مراقب بائه چون هیچ‌وقت تا به اون زمون وشون شه شائون جه دست‌نَکشینه و شاید حیله‌یی در کار بائه ولی قورچی‌باشی پس از موشاهده خدمات وشون به وشون اعتماد هاکردنه. روزی که قورچی‌باشی حموم بورد بی‌یه، روستمداریا تِفِنگ بَیتنه و نزدیکی حموم آماده بَینه این زمون سربازا از این کار وشون مطلع بَینه و همه‌کس ره دستگیر هاکردنه. بعدأ همه ره قزلباشون بَکاشتنه. پس از این ملک‌جهونگیر مخفیانه قلعه ره وِل هاکرده و به قلعه‌ی دیگه‌یی بورده و از اونجه هم به جنگل پناه بی‌یارده. روزی که وه و چندتا از معتمدونش جنگل دله دَینه ، عده‌یی صوفی وشون ره بَدینه و بِشناسینه. همراهون ملک همگی بکوشته بَینه و ملک فرارهاکرده آخرسری بعد از تعقیب وه اتا از صوفیون وه ره به بند بَکشی‌یه و پیش قورچی‌باشی بَورده و وه هم ملک ره قزوین دله به پیش شاءعباس بَورده و یکشنبه بیست‌و‌دوم جمادی‌الاخر سال1006هجری سلسله ۹۸۴ساله‌ی پادوسبانیون ره مونقرض هاکردنه. . [۱۱]
زمون صفویون ازبکئون اتسره به خراسون حمله کاردنه و اونجه ره غارت کاردنه. وقتی شاء عباس به سلطنت بَرسی‌یه ازبکون مشهد ره داشتنه و دِباره به خاک ایران تجینه [۱۲] و تا اسفراین ره بَییت بینه. [۱۳]
در این گیر و دار ات دفعه عبدالله خان ازبک بمرده و ونه ریکا عبدالمومن خان هم بکوشته بیّه. [۱۴] اینتی‌بیّه که شاء عباس ۲۵ ذالحجه سال ۱۰۰۶دله، «تیسا به لینگ با شه ارتش بورده و مشهد ره بَیته». [۱۵] با این وجود هنوز ازبکون به قصد غارت به سر حدات شومال شرقی ایران تجینه تا این که ارتش ایران نواحی هرات دله وشون تار و مار هاکرده. همینتی سر قاتلون ره به قزوین بَرسنینه [۱۶] که تعداد وشون ره از ۱۷۰۰ سر تا ۲۰۰۰۰ سر بنویشتنه. [۱۷]
شاء عباس همینتی چن‌هزار خانوار کورد ره غربی آذربایجون و کردستون جه به خراسون کوچ‌هدائه. [۱۸] پس از ات‌کم باز ازبکون هجوم بی‌یاردنه و این بار شاء عباس با هفتاد هزار نفر به خراسون لشکر دکشی‌یه.
پس از ات‌کم تألم خان ، عبدالله خان ِبرارزاء به سرکردگی ازبکون برسی‌یه و با سیصد هزار نفر به خراسان حمله هاکرده و هرات دله مقر بساته. بنابرین سپاه ایران با صد هزار نفر سپایی به هرات حمله هاکرده و این نبرد دله ازبکون شکست بخاردنه و تألم خان بکاشته بیّه. همینتی دوازده هزار نفر از مردون و زنون ازبک به دست ایرانیا اسیر بَینه. [۱۹]
شاءعباس سال ۱۰۳۰ به خاطر بَیتن قندهار به خراسون بی‌یَموئه و همین که شاء به خراسون نزدیک بیّه ازبکون بخشش بخاستنه و شاء با این شرط که وشون تا ابد از در دوستی با ایران در بئن وشون ره ببخشی‌یه.
شاءعباس پس از آروم بساتن سامون شومال شرقی و اصلاحات ارتش، شرایط ره پس‌بَیتن غرب ایران از عوثمانیون وسّه خار بدی‌یه. اول با روسون ارتباط برقرار هاکرده و درخواست عملیات همزمون علیه عوثمانی هاکرده که روسون به دلیل جنگ لیون با این خواسته موافقت نکاردنه و تنها به چند عملیات ایذایی مرز داغستون دله دَس بزونه. [۲۰] این زمون مردم غرب (نهاوند، تبریز، ماکو و...) هم شکایت از ستم عوثمانیا به دربار ایران بَوِردنه. [۲۱]
اینتی بیّه که شاء عباس تصمیم بَیته با عوثمانی وارد جنگ بَواشه. پس از تشخیص ساعت سعد توسط جلال الدین ممد یزدی مونجّم‌باشی، ارتش ایران ۷ ربیع الثانی سال ۱۰۱۲ از اصفهان حرکت هاکرده. راه دله سپاهیون قزوین و اردبیل به شاء اضافه بَینه. شاء عباس با اتا حرکت غافلگیرانه تبریز بَییته و وه ره تصرف هاکرده. [۲۲] بعد از تبریز به ایروان حمله هاکرده؛ زیرا عوثمانیا اونجه جمع بَی‌بینه. وقتی سپاه به حوالی ایروان برسی‌یه عوثمانیا به سمت ایرانیا توپ شلیک کاردنه و سپاه ایران جنگلای اطراف موضع بَیته. این مدت قلعه کوزچی فتح بیّه. همینتی سلطان ممد سوم عوثمانی بمرده و ونه شانزده ساله ِریکا (سلطان احمد اول) شاء بیّه. این زمون، الکساندر امیر گرجستون کاختی و گرگین خان امیر گرجستون کارتلی هم به اردوی شائی بمونه و تسلیم بَینه. ایران سپاه پس از ات‌کم به ایروان ِقلعه حمله هاکرده و پس از بکاشتن دِ هزار نفر وه ره تصرف هاکرده. عتیق ِقلعه هم که مقر اصلی عوثمانیا بی‌یه به رهبری شریف پاشا تسلیم بَیّه. [۲۳]
شاءعباس ات‌سال بعد (بهار ۱۰۱۵) به گنجه حمله هاکرده و وه ره تصرف هاکرده. [۲۴] بعدأ با این که عثمانیا جوادوا ِپل ره روی رود ِکُر ره رِقِدبدا بینه، از روخنه‌ی کر بُگذشته و به سوی شماخی بورده و وه ره موحاصره هاکرده. شماخی ِقلعه برج و باروی گتی داشته بود و دور تا دور قلعه ره خندق بکندست‌بینه و قلعه‌ی لوش هم پل ِموتحرک بی‌یه که وه ره به زمون حمله دِشمن وَندستنه. ایران ِسپاه برج و باروی قلعه ره توپ و سنگ‌دمداز - که سنگای سی منی دمدائه – جه بِشکنی‌یه و بعد از اون که عثمانیا حدود ۳۰۰۰ نفر تلفات هدانه، شهر به دست ایرانیا دکته. همینتی اهالی شهر شش هزار تِمِن پول جمع هاکردنه و بین نظامیا تقسیم هاکردنه. [۲۵]
زمونی که شاء عباس تصمیم بَردگرده اصفهان،تصمیم بَیته اتّا چاره‌اندیشی هاکنه که عوثمانی‌ئون ره هَچل دمبده. به این ترتیب که مناطق ارمنستون و نخجوون ره به بیابون لم یزرع و خاشک تبدیل هاکرده و چشمه‌ئون ره مسموم هاکرده. این عمل باعث بی‌یه که هرزمون عوثمانیا از طریق ارزروم به ایران حمله کانّه، دوچار کمبود غِذا بَواشِن. [۲۶]
شاءعباس دوم مارمضون سال ۱۰۲۲ هجری قمری اصفهان جه به اردبیل و قراباغ بورده و از اونجه جه به گرجئون حمله هاکرده. بعد از تاخت و تاز و غارت گرجئون به ایران وَردگرسته و تفریح وِسّه به مازرون بورده و از اونجه عازم اصفهان بیّه. بعدأ به وه خَوِر هدانه که عثمانیا خانّه ات‌بار دیگه به آذربایجون حمله هاکنن. این خَوِر گرجستون دله باعث بیّه که گورجیون علیه ایران شورش هاکنن و قزلباشون ره بکاشِن. تهمورس خان (اتا از حاکمون گرجستون) به مقر حکومتی وَردگرسته و با گورجی سپاهیون دژون قزلباشون ره بَیته.
وقتی خَوِر پیروزیای تهمورس خان به شاء عباس بَرسی‌یه، از راه گیلان و سواحل کاسپین به گرجستون حمله بَوِرده و تا کاختی پیشروی هاکرده. کاختی دله نزدیک هفتاد هزار نفر از گرجیون ره بکاشته و صد و سی هزار ریکا و کیجا گورجی ره اسیر هاکرده. بعدأ به آذربایجون بورده تا جلوی پیشروی عوثمانی سپاه ره بَیره. [۲۷]
سلطون احمد اول سال ۱۰۲۶ به خلیل پاشا فرمون هدائه به دیاربکر رود و به جمع هاکردن سپاه حمله به ایران وسّه تَن‌هاده. ات‌کم بعد ۲۲ ماه ذالقعده همون سال، سلطون بمرده و ونه برارون سلطون مصطفی ره به سلطنت بَرسنینه. جدید سلطون خاسته با ایران صولح هاکنه و همینتاسه سفیر زندونی بَیی ایران ره رِها هاکرده. [۲۸]
زمونی که خَوِر جمع هاکردن سپاه دیاربکر توسط خلیل پاشا به شاء عباس بَرِسی‌یه، به قرچغای بیگ، امیر توپخنه و سردار تفنگچیون سپاه، دستور هدائه ولایات ارزروم و وان ره غارت هاکنن تا عوثمانی سپاه با مشکل آذوقه مواجه بَواشه که این کار به خوبی انجام بیّه. [۲۹]
ات‌کم بعد سران عوثمانی سلطون مصطفی ره سلطنت جه بَییتنه و ونه گت ِریکا سلطون سلطان عوثمان ره که دوازده ساله بی‌یه به سلطنت هنیشِنینه. این سلطون اتّا نومه دوستانه شاء عباس وسّه بَرسنی‌یه که شاء وه ره قبول هاکرده. [۳۰]
سال ۱۰۲۷ هجری قمری خلیل پاشا رأس سیصد هزار نفر به آذربایجون هجوم بَورده. قرچغای خان که توون موقابله با وه ره نداشته به تبریز عقب نشینی هاکرده و به فرمون شاء تبریز ره ویرون هاکرده و به طرف اردبیل عقب نشینی هاکرده. خلیل پاشا تبریز ره بَیته و به سمت اردبیل حمله هاکرده. قرچخای خان دستور موبارزه با دِشمن نداشته و این زمون خلیل پاشا ۳۵۰۰۰ سپاهی تورک و ۱۵۰۰۰ سپاهی تاتار ره مامور حمله شو اونه به ایران ِلشکر هاکرده. این زمون اتا از سربازای عوثمانی به نوم علی بیگ که اصالتأ ایرانی بی‌یه، این خَوِر ره به ایرانیا هدائه. قرچغای خان با سی هزار نفر به موقابله عوثمانیا بورده و اتا حمله غافلگیرانه‌ی دله وشون قوا ره رِقِدبدائه و حدود هشتاد نفر از سردارون تورک و تاتار ره به اسیری بَیته.[۳۱]
خلیل پاشا بعد از این شکست تصمیم به صولح بَیته. همینتی دستور وَردگِرستن به استانبول از جانب سلطون به وه بَرِسی‌یه. عوثمانی سپاهیون درخواست عبور از مراغه و کردستون ره وَردگِرستن به استامبول وسّه داشتنه که با موخالفت شاء عباس مواجه بَیّه. آخرسری عوثمانی سپاهیون از همون راهی که بِمونه، وَردگِرستنه.
شاءعباس بعد از سرکوب هاکردن ازبکون و تصرف خراسان خاسته قندهار ره هم هندستون جه طلب هاکنه اینتاسه ات‌خله سفیر با هدایای گرون‌قیمت به هندستون بَرسنی‌یه و قندهار ره طلب هاکرده ولی جواب نَیتِنه.
شاءعباس که دونسته با دوستی نتونده قندهار ره بَیره، ربیع الثانی سال ۱۰۳۱ به خراسون بورده اونجه جه به بهانه گردش و شکار عازم قندهار بیّه. شاء عباس بعد از موحاصره قندهار مدت کوتاهی برجای وه ره با توپ بِشکنی‌یه و شهر ره سه شنبه ۱۳ شعبان سال ۱۰۳۱ موصادف با ۲۰ ژوئن ۱۶۲۲ تصرف هاکرده. [۳۲]
بَیتن پارس دریامونا
دچیینشاءعباس بعد از دِرِس‌هاکردن اتّا قوی ِارتش به جنگ پرتغالی‌ئون که فارس دریامونا دله دَینه و جنوب ایران ره تصرف هاکرد بینه وارد بیّه فرموندهی ایران ِارتش این جنگ دله به عوهده فرمونده دلیر امام قولی خان بی‌یه لشگر شاء عباس بتونسته بندر گمبرون (گمبرون واژه‌یی پرتغالی به معنای خرچنگ هسته) ره پس بَیره امام قولی خان با حمله به جزیره هرمز و فتح هاکردن قصر پرتغالی‌ئون بتونسته پرتغال ره شکست هاده.[منبع خانه]
مردم جنوب به خاطر این گت ِکار شاءعباس شه شهر ِایسم ره بی‌یشتنه بندر عباس تا یادوار دلاوریای شاء عباس علیه موتجاوزین پرتغالی بائه. [۳۳]
سال ۱۰۳۱ هجری میون ینی چری‌ئون اختلاف دکته؛ نتیجه وه که سلطون مصطفی ات‌بار دیگه به سلطنت برسی‌یه و سلطون عوثمان بعد از چار سال سلطنت به دست ینی چری‌ئون بکوشته بیّه. سلطون دور دوم سلطنت خادش خاسته با ایران بائه. [۳۴]
میون این شورش و ضعف دربار عوثمانی، ات‌نفر به ایسم بکرسوباشی به بغداد حاکم بیّه و عوثمانیا جه خروج هاکرده و خائون وصل بیّن به ایران بیّه. سلطون حافظ احمد پاشا ره سرکوبی شورش بغداد وسّه اعزام هاکردنه. این زمون صفی قولی خان حاکم همدان به میون رودون حمله هاکرده و اینتی بیّه که حافظ احمد پاشا ناچار به وَردگرستن بیّه ولی بوردِن زمون به بکرسوباشی بائوته که حکومت بغداد ره به وه هدائه و ونجه بخاسته که مانع ورود قزلباشون به شهر بَواشه. [۳۵]
این زمون ینی چری‌ئون سلطون مصطفی ره سلطنت جه بَیتنه و سلطون مراد ره به سلطنت بی‌یشتنه. جدید سلطون حکومت بکرسوباشی بغداد ره به رسمیت بِشناسی‌یه. بنابرین جنگی میون ایران ِسپاه و بکرسوباشی شروع بیّه و بغداد یکشنبه ۲۳ ربیع الاول سال ۱۰۳۲ هجری به تصرف ایران دربموئه.
شاءعباس از ضعف عوثمانیون استفاده هاکرده به موصل لشکر بکشی‌یه. پس از اون دیاربکر ره تصرف هاکرده و تا قلعه آخسقه ِگرجستون پیش بوردِه. این فتوحات باعث بیّه سلطون، حافظ احمد پاشا ره به جنگ صفویون بَرسِنه. عوثمانی ِسردار پای بغداد ِقلعه ، صفوی سپاهیون جه شکست بخارده.
سال ۱۰۳۷ هجری شاء عباس، امام قولی خان (بیگلربیگی فارس) ره مأمور بَیتن بصره هاکرده. امام قولی خان با اتا گت ِسپاه به سمت بصره بورده. اهالی بصره تسلیم بَینه و عوثمانیون از ترس به قلعه شهر پناه بَوِردنه. این زمون خَوِر بَمردن شاء عباس و انتشار وه میون قزلباشون باعث بیّه صفوی ِسپاه بصره جه عقب نشینی هاکنن. [۳۶]
سیما
دچیینجان کارت رایت اتا از جهونگردون خارجی که سال ۱۰۱۲ هجری قمری شاء عباس ره نزدیکی جه بَدیــبی‌یه، شه سفرنومه دله درباره ۳۴ سالگی شاء عباس اینتی گانه:
«این جوون شاء از لحاظ جسمی و عقلی هر دِ نمونه‌یی از کمال هسته. آدمی هست میونه بالا، حالتی سخت موقر و چِشمایی تیز و نوفذی دانّه، سیو سَبزِکه و گت ِسبلتا دانّه. ونه ریش تراش بَیی هسته و ظاهرش حکایت از جنگجویی وه دانّه و سختگیر هسته. اینتی که اولین برخورد دله، آدم فکر کانده که به جز خباثت وه هچّی دیگه ندانّه، ولی انده ونه ظاهره وه خله مهربون هم هسته، اینتی که بَنشِنه وه ره بَدی‌یِن و ونجه گپ بزوئن. وه میون گت‌مردمون درباری آزادونه سفره سر نیشنّه و شکار و بخاردن جه وه ره خله خاشنه.» [۳۷]
دلاواله درباره شاء میون سالگی دله نویسنه:
«ونه مو و ابرو و سبیل تا چهل و نه سالگی هم سیو بی‌یه و با اونکه ونه رنگ ِرو جنگ و سختی وسّه سیو سَبزِک بَیبی‌یه، زیباییای ونه صورت ونه زشتیای جه ویشته بی‌یه و روی هم قیافه‌یی جالب و نجیب داشته. ونه دستا کارگرون روستایی واری پچیک و مچاله‌بَیی و سیو بینه و وشون ره به رسم زمون حنا کارده. به اثر رنجا و تلاشایی که میدونای جنگ دله کارده، خله شراب بخاردن و خله بگائستن با زنان و بَیتِن مریضیای زیاد مثل مالاریا، آبله، و مرضای دیگه ؛ ونه مو پنجا و دِ سالگی دله بَشنی‌یه و وه کل بیّه.» [۳۸]
پول
دچیینزمون صفویون تموم ِپول کشور شاء ِدست دَیی‌یه و خرجا هم ونه دستور جه خرج بینه. خزانه دولت و اونچی از مالیاتای مختلف و عواید موستقیم و غیر موستقیم و درآمدای رسمی و اتفاقی خزانه دله شینه، و همه شاءِ بینه و میون عواید دولت و سلطنت امتیاز و تفاوتی دنی‌بی‌یه. [۳۹]
شاء از راه‌ئون موختلفی شه و خزانه وسّه پول دَریارده:
- شاء از قلمرو اوستانایی که وه علاقه ملکی نداشته، بعضی عواید جه به ایسم «رسوم» پول گیته. [۴۰]
- بگِذشته از مالیات ارضی، مقداری از بهترین محصولات هر ولایت هم همه ساله شاء وسّه بَرِسنی‌یه بینه. مثلاً کردستون جه راغون، گرجستون جه شراب‌ای موختلف و غلامون و کنیزای مَلمَل، خوزستون جه اسب عربی، گیلون جه ابریشم. اینتی هدیه‌ئون به «بارخانه شاه» معروف بینه. [۴۱]
- ثلث عواید معادن و احجار کریمه و بَیتِن مروارید و دِ درصد عواید مسکوکات و عواید حاصل از عوارض ئو، مثلاً ردخنه‌ئون و ئوی حوالی اصفهان جه گیتنه و حاصل این عوارض ات سال دله حدود چارهزار تومان بی‌یه. [۴۴]
- جزیه که غیر مسلمونای چه ایرانی چه خارجی جه گیتنه. به طور مثال هر اتا از مردای ارامنه و یهود مجبور بینه که همه سال مبلغی به عونوان جزیه هادِن. میزون سرانه جزیه موعادل اتا مثقال طلا بی‌یه. [۴۵]
- عوارضی که پیشه ورون و اصناف جه بَیته بی‌یه و به وسیله کلانترون هر شهر بَیته‌بی‌یه. [۴۶]
- حقوق راهداری که اول بِساتن و نگهداری راه‌ئون و پل‌ئو وسّه دِرِس بَیبی‌یه و کم‌کم ویشته بیّه و منبع درآمد زیادی خزانه وسّه بیّه. [۴۷]
- عواید سازمان گمرک که جزو درآمدون خاص خزانه شائی جه به شومار شی‌یه. مثلاً سواحل پارس دریامونا 10 درصد از قیمت اجناسی ره که به ایران یاردِنه به عونوان عوارض گمرکی گیتنه. [۴۸]
- در آمدون اتفاقی دیگه مثل پیشکشایی که از طرف سفیرای خارجی و مخصوصاً حکام و فرمونروایون ولایات ایران شاء وسّه رِسنی‌نه. [۵۰]
- ضبط و مصادره اموال کسایی که مورد غضب قرار بَیتنه. [۵۱]
- استفاده از کار افراد به عونوان بیگاری، اِسا بی‌مزد و یا با‌مزد خله کم، برای بِساتن عمارات، کاخ‌ئون، کروانسرائون. این رسم تا پایان حکومت صفویون هم دِمباله داشته. [۵۲]
- سهمی که غنایم جنگی جه گیتنه. [۵۳] در این باره عالم آرای عباسی درباره غنیمتای گرجستون گانه:
« شاء ِسربازون اجازه حمله بَیتنه و فوج فوج به جنگل درامونه و نزدیک سی‌هزار اسیر و چل‌هزار گو و گاسفن بَیتنه، و بعد از هدائن خمس که شاءِ بی‌یه، بقیه ایسلام ِسربازون وسّه بی‌یه.» [۵۴]
خصوصیات و مملکت‌داری
دچیینسر و سامون هدائن ایران
دچییناصفهان
دچیینمیدون نقش جهان، مسجد امام (نام پیش از انقلاب وه به مدت چن قرن مسجد شاء بی‌یه)، عالی قاپو، بخشایی از عمارت چهل ستون، چارباغ، پل‌ئون زاینده رود، کانال کشی ئوی کوه کوهرنگ به سمت زاینده رود از کارای شاءعباس بی‌یه. البته نزدیک به نیم هزاره از زمون وه بگذِشته ولی هنوز اصفهان به بنائون فرنگی و هِنر عصر صفوی افتخار کانده چنونچه که سال ۱۴۲۸قمری «نیشتنگاء فرهنگی ایسلام» بی‌یه. [۵۵]
مشهد
دچیینشاءعباس همونتی که خله از جهونگردون و مورخین بائوتنه اتا وطن پرست بی‌یه، همینسه تیسالینگ سال ۱۰۰۹ تصمیم بَیته بهمشهد بوره و به دستور وه فقط ۹۹۹ کاروونسرا اون سالراه دله بساتنه. وه مشهد ره به طور رسمی «شهر مقدس ایران» بائوته تا اینکه مردم به جای سفر حج بورِن مشهد و عوثمانیا وشون ره سخت نَیرِن.
مازرون
دچییناتّا سرزمین دیگه که خله مورد توجه بی‌یه مازندرون هسته؛ چون شاءعباس همیشک به اینکه ماری‌سو جه مازرونی بی‌یه جه افتخار کارده؛ ونه مار از مَردِمون ساری - و یا به روایت بعضیا، از مردِم اشرف – بی‌یه. همینسه شاءعباس سال ۱۰۳۲ شهر اشرف (بهشهر امروزی) ره به وجود بی‌یارده و عمارتای کلاه فرنگی و بنائون زیبای عباسی ره به وجود بی‌یارده و شاء که اتا گردشگر مَردی بی‌یه همیشک به اونجه شی‌یه و شکار کارده. سال ۱۰۳۳ هم شهر فرح‌آباد ره احداث هاکرده و وه ره نیشتنگاء حکومت مازندرون هاکرده - تا پیش از وه بارفروش (بابل امروزی) مازندرون نیشتنگاء بی‌یه - و اون شهر وسّه هم تلاش زیادی هاکرده - که اون شهر و ساری هجوم روسون زمون پطر کبیر تش دله خاکستر بَینه و ساری ات‌بار دیگه نیشتنگاء ایالت مازندرون بیّه- شاء عباس از جاجرم ِخراسون تا دشت مغان اردبیل شاءراه بِساته تا به وسیله وه مازندرون به رونق سابق وَردگِرده. همینتی اتا گت ِدیوار نزدیکی بندر گز بِساته تا به‌وسیله وه مازندرون از هجوم ترکمونون راحت بائه؛ پیترو دلاواله شه سفرنومه دله از فرهنگ و تمدنی مازندرون دله وصف کانده که تا به اون زمون هیچ کجای دنیا ونه واری نَدی بی‌یه.
سایر نواحی ایران
دچیینوه راه‌ئون ره ایمن هاکرده و همینتی تعمیر و احداث راه‌ئون جدید وسّه همت داشته؛ گورجیون و ارامنه ره که گرجستون ِجنگ دله به اسارت بَیته ره اختیار هدائه تا آزادانه فرح آباد دله زندگی هاکنن و همینتی کنار اصفهان وشون ره زمین هدائه و وشون شهر جلفا ره بِساتنه؛ بندر گمبرون ره سال ۱۰۲۳ و جزیره هرمز ره سال ۱۰۳۱ از تصرف پرتغالیون خارج هاکرده.اتا از گت‌ترین موشکلات شاء عباس حکومت پرقودرت هه‌لوخان اردلان کردستون بی‌یه که شاءعباس ِارتش نتونسته وه ره رِقِدهاده.
کارای فرهنگی
دچی‌ین
وه به شعر و نقاشی و موسیقی و معماری توجه داشته؛ و به علما و هنرمندون علاقه داشته. ملاصدرا؛ میرداماد؛ میرفندرسکی؛ شیخ بهایی و... از فاضلون ونه زمون بینه. شاء عباس اتا دیندار مردی بی‌یه و به ویژه به حضرت علی (ع) خله ارادت داشته. گانّه نسبت به مردِم ِعادی و زیردستاش مهربون بی‌یه. معماری ِفرهنگ هنوز هم متأثر از اون دوره‌شِنه.
کارای وه بخاطر نزدیکی با کشورون ئوروپایی
دچیینشاءعباس با هوش بالاش رقابتی میون مملکتای ئوروپایی پارس دریامونای وَر بساته تا به وسیله این دولت دیگه‌یی نتونه فرمونروای اونجه بَواشه و هم به این وسیله بی‌یه که دست پرتغالیا ره بندر عباس جه کوتاه هاکرده؛ نه فقط آنتونی شرلی ره حسینعلی بیک جه رایی ئوروپا هاکرده که هیچ نتیجه ندائه و آنتونی شرلی به فیلیپ سوم پناه بَوِرد، بلکه بعد از اون رابرت شرلی و بعدنا نقدعلی بیک ره به پیش شائون ئوروپا رایی هاکرده؛ همینتی وه برخلاف اجداد خادش فقط با اهل تسنن دِشمنی داشته ولی با مسیحیون و پیروون سایر ادیان با گرمی برخورد کارده و وشون ره انتخاب ایسلام دله رها یِشته و گرچه خله زمون وه ایسلام آوردند دلیل بر آن نیست که با زور به این کار مبادرت می‌ورزید.
سختگیریای شاء عباس
دچیینشاءعباس گرچه مردم جه مهربون بی‌یه ولی اونچی که معلومه حکایت از این دانّه که اتا دقیق و سخت گیر مَردی بی‌یه.شه پی‌یر ره زندونی هاکرده ، دِتا برادر ره کور هاکرده، شه ریکا ره سوءظن وسّه بکاشته، دِتا شه خورد ریکا ره کور هاکرده و آخرین ریکا هم زودته از وه بمرده. گانّه جنگ گرجستون دله، گورجیون ره قتل عام هاکرده، و بیست هزار خانوار گورجی ره به اسارت بَیته و در ظرف ۲۰ روز هفتاد هزار تن از وشون ره بکاشته.
خنواده
دچیینزنان
دچیینشاءعباس شونزده سالگی با زنی چرکس ایزدواج هاکرده (۹۹۵ هجری). [۵۶] همچنین هیجده سالگی اتا شو دله با دِتا زن، «اغلان پاشا خانم» (سلطون حوسین میرزا که بهرام میرزای وچه بی‌یه، شاء تهماسب اول ِگگ) که قبلاً ونه بکوشته برار(حمزه میرزای) زنا بی‌یه و دیگری «مهد علیا» که ونه عموزاء بی‌یه و هرگز ازدواج نکارد بی‌یه جه، ایزدواج هاکرده. [۵۷]
شاءعباس سال پنجوم سلطنتش با خواخِر شاء وردی خان لر - که به ضدش شورش هاکرد بی‌یه – جه ایزدواج هاکرده. همینتی ماه ذی القعده سال ۱۰۰۵ با گورجی کیجا که ونه پی‌یر نوم عبدالغفار بی‌یه جه ایزدواج هاکرده.
شاءعباس ۱۴ ربیع الاول سال ۱۰۱۱ هجری قمری هم، خان احمد گیلانی ِکیجا ره که سیزده سال پیش از اون شه ریکا (صفی میرزا) وسّه نومزه هاکرد بی‌یه، جه به بهانه این که صفی وه ره دوست ندانّه شه وسّه وه ره عقد هاکرده. [۵۸]
حرمسرای شاء دله، زن ایرانی کم بی‌یه و ویشتر ِزنای ِشاء شاهزاده خانِما یا کنیزکون گورجی و حتی روسی بینه. [۵۹] سال ۱۰۱۲ هجری شاءعباس با تیناتین، گرگین خان امیر گرجستون کارتلی ِکیجا جه ایزدواج هاکرده. تیناتین پس از ایسلام بی‌یاردن به لیلی سلطون و فاطمه سلطون معروف بیّه.
ریکائون
دچی‌ین- ممدباقر میرزا
ممدباقر میرزا مشهور به صفی میرزا، شاء عباس ِگت ِریکا، چارشنبه ۱۲ ماه شوال سال ۹۹۵ هجری مشهد دله اتا چرکسی‌مار جه کنارهکته. ات‌سالگی اسماً حاکم خراسون بی‌یه و پنج سالگی حاکم همدان بیّه.
آخرای جمادی الاول سال ۱۰۱۰ صفی میرزا با شاء اسماعیل دوم ِگت ِکیجا عقد هاکرده.
شاءعباس در مورد تمومی ریکائونش اعلام هاکرد بی‌یه که کسی نَوِنه با وشون رابطه داشت بائه و حتی وشون جه گپ بزنه، همینسه وه ویشته اوقات حرمسرا دله دَیی‌یه. صفی میرزا جوونی خِش رفتار، مهربون و دلیر بی‌یه.
شاءعباس همیشه نگرون بی‌یه ونه ریکائون ونه ضد دربِئِن. روزی دِ تا از نزدیکون صفی‌میرزا به شاء خَوِر هِدانه که صفی میرزا خانِه وه ره بکوشه. چندین نفر از سرون چرکس و قزلباش هم صفی میرزا ره به بکوشتن شاء ترغیب هاکردبینه. صفی هم اینتا وسّه که ونه پی‌یر بَدگامون نَواشه وه ره بائوته که قضّیه چچی‌یه ولی ونه پی‌یر خله جان‌ترس بی‌یه و شو دله چنبار شه جا ره عوض کارده.
همون روزون ملا مظفر گنابادی، از گت ِمنجمون دربار، به شاء بائوته اتا خطر ونه نزدیکی دَره. همینسه شاء که رمالی جه خله اعتقاد داشته، تصمیم بَیته شه وچه ره بَکوشه.
شاء همینسه بهبود بیگ ره بائوته که بوره و صفی‌میرزا ره بَکوشه و صفی میرزا روز دِشنبه سوم محرم سال ۱۰۲۴ اتا از کوچه‌ئون رشت دله سن ۲۹ سالگی دله بکوشته بیّه.
صفی میرزا دِ تا ریکا داشته: سلیمون میرزا شاءاسماعیل‌دوم ِکیجا جه و دیگری سام میرزا اتا گورجی کیجا جه. بعد از بمردن صفی میرزا ونه ریکا سام میرزا با نوم صفی‌شاء‌اول به سلطنت بَرِسی‌یه.
- حسن میرزا
حسن میرزا شاءعباس ِدومین ریکا هسته که بهار سال ۹۹۷ هجری لاریجان دله دِنیا بموئه. وه وچگی دله فارس اوستان دله بمرده.
- سلطون ممد میرزا
سلطون ممد میرزا شاءعباس ِسومین ریکا هسته که شنبه دهوم شعبون ۱۰۰۶ هجری اتا گورجی زنا جه کنارهکته. دِ سال پیش از این شاءعباس ِپی‌یر (ممد خدابنده) بَمرد بی‌یه همینسه شاءعباس شه وچه نوم ره شه پی‌یر ایسم واری بی‌یِشته. همینتی وچگی دله وه ره روزک میرزا گاته.
وه ۲۲ سالگی دله خله هیکلی بی‌یه و خله فرمونگیر بی‌یه. شاء هم بعد اونکه ونه ریکا گت بَیّه خاسته وه ره بکوشه و بهانه دمبال دَیّه. همینتی شایع بیّه که ونه مار پیش از ایزدواج با شاء وه ره باردار بی‌یه و وه شاءعباس ِوچه نی‌یه.
ممد میرزا هم شه پی‌یر جه کم‌کم دِشمن بیّه و وقتی بِشناسته پی‌یر فرح آباد دله مریض بیّه به خیال این که کار شاء تموم هسته جشنی به راه دِمبدائه ولی شاء خار بیّه.
همینسه اوایل رجب سال ۱۰۳۰ هجری ممد میرزا ره به دستور شاء عباس کور هاکردنه. وه تا زمون به سلطنت برسی‌ین شاءصفی الموت دله زندونی بی‌یه ولی به دستور شاءصفی وه ره بَکوشتنه. دلیل شاءصفی این بی‌یه که: «چون کورنه وجودشون بی فایدوئه»
- اسماعیل میرزا
شاءعباس ِچارومین ریکا وه بی‌یه که روز هشتم ربیع الاول ۱۰۱۰ بزائه بیّه. وه دوازده سالگی دله اصفهان دله مریض بیّه و روز جومعه ۲۹ جمادی الثانی سال ۱۰۲۲ هجری بمرده.
- امام قولی میرزا
شاءعباس ِپنجومین ریکا بی‌یه که روز سه شنبه ۲۷ جمادی الاول سال ۱۰۱۱ هجری قمری بزائه بیّه.
دن گارسیا، سفیر ایسپانیا، که سال ۱۰۲۸ هجری وه ره بَدی‌یه ، گانه:
«امام قولی میرزا شاء ِوچه، خله مؤدب و نجیب هسته. ونه چهره قشنگ و اسپوئه. سنش از هیوده یا هیجده نُگذِرنه، ولی زن و وَچه دانّه» [۶۰]
شاءعباس بعد از بکاشتن و کور هاکردن ونه گت ِریکائون و کورهاکردن صفی‌میرزای ِگت‌ریکا امام‌قولی ره شه ولیعهد هاکرده.
امام‌قولی تا ۱۰۳۶هجری پی‌یر جه موشکل نداشته ولی این سال شاءعباس زمونی که سلطونیه دله دَیی‌یه دستور هدائه این ریکا ره هم کور هاکنن. دلیل این کار ره هیچکادوم از مورخون اون زمون ننوشتنه. امام‌قولی کاملا کور نَیّه و ات‌کم تونِسته بَوینه. بعدأ وه ره الموت دله زندونی هاکردنه.
وقتی شاءعباس بَمرده، امام‌قولی‌میرزا ادعای بینایی و سلطنت هاکرده. همینسه قزلباشون دِباره ونه چِش دله میله بی‌یشتنه.
امام‌قولی تا سال ۱۰۴۲ قلعه الموت دله دَیی‌یه. این زمون شاءصفی دستور هدائه هرکی که کور هسته ره بکوشِن.
کیجائون
دچی‌ین- شاءزاده بیگم
شاءزاده بیگم به زنی میرزا محسن رضوی متولی مشهد دربموئه و از وه دِ تا ریکا بی‌یارده که اتا ابوالقاسم میرزا نوم داشته که خلیفه سلطون داماد دیگه شاء ره بَیته و آخرین شو دله رجب سال ۱۰۴۱ هجری قمری به دستور شاءصفی کور بیّه. دیگری ره هم که با ونه پی‌یر مشهد دله دَیّه، منوچهرخان حاکم شهر به دستور شاءصفی کور هاکرده. شاءزاده بیگم زمون زندگی شاءعباس بمرده. [۶۱]
- زبیده بیگم
زبیده بیگم ره شاء عباس به عیسی خان قورچی باشی، سید بیگ صفوی شیخاوند ِریکا هدائه. وه سه‌تا ریکا داشته که وشون گت‌ترین سیدممدخان زمون بمردن شاءعباس هیجده سال داشته. اون زمون زبیده‌بیگم ِگت ِریکا ره نومزه سلطنت هاکردنه ولی وشون پی‌یر اجازه ندائه و آخرسری هرسه‌تا برار به همراه پی‌یر شاءصفی دست بکوشته بَینه.
- خان‌آغا‌بیگم
خان‌آغا‌بیگم شاءعباس ِسومین کیجا ، میرعلاءالدین‌ممدحسینی ِکیجا، معروف به سلطون العلما و مشهور به خلیفه سلطون بی‌یه. [۶۲] وه چارتا ریکا داشته که همگی زمون سلطنت شاءصفی کور بَینه.
- حوابیگم
وه شاءعباس ِچارومین کیجا بی‌یه ، حوا بیگم، اول زن ِمیرزا رضی شهرستانی صدر سابق بی‌یه و پس از بمردن این مَردی سال ۱۰۲۶ هجری قمری، به عقد ونه برارزاء، میرزا رفیع دربموئه. این کیجا از همسر اول خادش صاحب اتا ریکا بیّه به ایسم میرزاممدطاهر و از دومین مَردیش هم دِتا ریکا بی‌یارده. ونه هر سه‌تا ریکا ره شاءصفی آخر رجب سال ۱۰۴۱ هجری قمری کور هاکرده. میرزا رفیع هم بعد از اینکه به دامادی شاءعباس بَرسی‌یه، به مقوم گت ِصدارت جه بَرسی‌یه ولی شاءصفی بعد از کور هاکردن ونه ریکائون وه ره از این مقوم عزل هاکرده. حوابیگم پیش از بمردن شاءعباس بمرده. [۶۳]
- شهربانوبیگم
این کیجا ره شاء عباس مارمضان سال ۱۰۲۳ هجری قمری، به میرعبدالعظیم که میرحسین خان مازندرانی ِوچه بی‌یه ره هدائه، وشون شاءعباس ِمار جه فامیل بینه. [۶۴] شهربانوبیگم تا سال ۱۰۷۳ هجری قمری هم زنده بی‌یه.
- ملکنسابیگم
شاءعباس شیشومین کیجا ملکنسابیگم بی‌یه، وه میرزا جلال شهرستانی متولی آستانه رضوی جه ایزدواج هاکرده و پیش از بمردن پی‌یر بَمرده. میرزا جلال ، میرزا مؤمن شهرستانی ریکا بی‌یه و شعر هم گاته. [۶۵]
پانویس
دچی‌ین- ↑ ونه نوم اینجه بمو: دانشنامه بروک‌هاوس. شناسۀ دانشنامۀ بروک‌هاوس: abbas-abbas-i. شهرت: Abbas (Abbas I.). هارشی‌ین تاریخ: ۹ اکتبر ۲۰۱۷. اثر یا نومِ زوون: آلمانی.
- ↑ ونه نوم اینجه بمو: Proleksis Encyclopedia. شناسه دانشنامه پرولکسیس کرواسی: 6553. شهرت: Veliki Abas I.. اثر یا نومِ زوون: کرواتی.
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همونتا ؛ صفحه ۱۹۹
- ↑ سفرنومه تاورنیه، صفحه ۴۹۸
- ↑ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۱، صفحه ۵۶
- ↑ پناهی سمنونی، شاء عباس اول مرد هزار چهره، صفحه ۲۰۷.
- ↑ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، ۱۳۵۷، تهران، صفحه ۵۵
- ↑ دکتر کیا، نقطویان، صفحه ۲۵
- ↑ اروج بیگ بیات، دون ژوان ایرانی، صفحه ۲۵۳
- ↑ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاء عباس اول، جلد ۱، صفحه ۲۷۱
- ↑ گاوبارگان پادوسبانی؛چراغعلی اعظمی سنگسری، صفحه ۲۴ به بعد
- ↑ عالم آرای عباسی، صفحه ۲۵۶ - ۲۵۸
- ↑ همون جه، صفحه ۳۰۱ - ۳۰۳
- ↑ ولایتی، علی اکبر، تاریخ روابط خارجی ایران در عهد شاء عباس اول صفوی، ۱۳۷۴، تهران، صفحه ۳۳
- ↑ عالم آرای عباسی، جلد ۱، صفحه ۳۹۸
- ↑ معطوفی، اسدالله، تاریخ چهار هزار ساله ارتش ایران، صفحه ۶۴۶
- ↑ ولایتی، علی اکبر، تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی انگلیس و ایران، صفحه ۵۸
- ↑ مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، ۱۳۷۵، تهران، صفحه ۶۳
- ↑ اروج بیگ بیات، دون ژوان ایرانی، صفحه ۲۶۱ و ۲۶۲
- ↑ پیگولوسکایا، تاریخ ایران از دوران باستان تا قرن هجدهم، ترجمه کریم کشاورز، ۱۳۴۹، تهران، صفحه ۵۱۲
- ↑ بیانی، خان بابا، تاریخ نظامی ایران در دوره صفویه، ۱۳۵۲، تهران، صفحه ۱۴۰ - ۱۴۹
- ↑ شاردن، ژان، سفرنومه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، ۱۳۸۰، تهران، صفحه ۴۱۹
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ به کوشش مریم نژاداکبری مهربون؛ چاپ ۱۳۸۷؛ نشر کتاب پارسه ؛ تهرون؛ صفحه ۹۸ و ۱۰۰
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همونجه ؛ صفحه ۱۰۱ و ۱۰۲
- ↑ روضة الصفا، جلد ۸، صفحه ۳۴۷ تا ۳۶۰ و ۳۷۹ و ۳۹۸
- ↑ ژان، شاردن، همون جه، جلد ۲، صفحه ۳۹۳ - ۳۹۴
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۱۰۵ تا ۱۱۱
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه ؛ صفحه ۱۱۱ و ۱۱۲
- ↑ همون جه؛ صفحه ۱۱۲
- ↑ همون جه؛ صفحه ۱۱۲
- ↑ همون جه؛ صفحه ۱۱۶ تا ۱۲۰
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه ؛ صفحه ۹۱ و ۹۲
- ↑ تاریخ سوم رانمایی،دوره دوم صفویان
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه ؛ صفحه ۱۲۴
- ↑ عالم آرای عباسی، صفحه ۷۰۲
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه ؛ صفحه ۱۲۶
- ↑ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاء عباس اول، به نقل از جان کارت رایت، جلد ۱، صفحه ۷۳۶
- ↑ سفرنومه دلاواله، صفحه ۳۱۹ و ۳۲۰
- ↑ فلسفی، نصرالله، زندگی شاءعباس اول، جلد ۳، صفحه ۱۱۹۱
- ↑ شاردن، ژان، همان، جلد ۴، صفحه ۳۳۵
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۲
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۲
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۲
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۲
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۳
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۳
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۳
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۳
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۳
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۳
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۵
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۶
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۵۶
- ↑ عالم آرای عباسی، جلد ۳، صفحه ۶۱۸
- ↑ برشور اصفهان‌گردی ؛ اصفهان ِشهرداری
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۳۱
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۳۲
- ↑ سفرنومه دلاواله، صفحه ۳۷۴
- ↑ سفرنومه دن گارسیا، صفحه ۳۰۹
- ↑ شاءعباس کبیر ؛ همون جه؛ صفحه ۲۲۴
- ↑ شاءعباس کبیر ؛همون جه ؛ صفحه ۲۲۵
- ↑ شاءعباس کبیر ؛هموان جه ؛ صفحه ۲۲۶
- ↑ شاءعباس کبیر ؛همون جه ؛ صفحه ۲۲۶
- ↑ شاءعباس کبیر ؛همون جه ؛ صفحه ۲۲۷
منابع
دچی‌ین| ویکی تلمبار دله بتونّی پرونده‌ئونی که گت عباس شاء خَوری دَره ره پیدا هاکنین. |
- دایرةالمعارف فارسی به کوشش غلامحسین مصاحب؛ چاپ ۱۳۵۶؛ چاپخنه سپهر؛ انتشارات امیرکبیر؛ تهراون؛ صفحه ۱۶۶۵
- تاریخ ایران بنویشته عباس اقبال آشتیانی
- سفرنومه پیتر دلاواله
- جوغرافیای تاریخی مازرون
- شاءعباس کبیر به کوششبنویشته مریم نژاداکبری مهربون؛ چاپ ۱۳۸۷؛ نشر کتاب پارسه ؛ تهران
- عالم آرای عباسی
- علی اکبر ولایتی ، تاریخ روابط خارجی ایران زمون شاءعباس اول صفوی، ۱۳۷۴، تهران
- سفرنومه شاردن
- سفرنومه دن گارسیا
دِله و بـِریم بَگردستن
دچی‌ین- پادوسبانیون
- صفوی شاء لندن دله رادیو زمونه، اسفند۱۳۸۷