ورکانه

گرگان قدیم که یونانی منابع وه ره هیرکانیا، فارسی باستان منابع وه ره ورکانه و عربی و اسلامی منابع وه ره جرجان گاتنه، اتا باستانی سرزمین هسته که مازرون دریا کناره قرار داشته و کمابیش اسا گلستان اوستان هسته. گرگانِ ولایتِ مرکز شهری بی‌یه که اسا گنبد کاووس اونجه دره. این شهرِ نوم هم ولایت جه اتا بی‌یه و وه ره گرگان گتنه. تورک‌ها و ترکمون‌ها این منطقه ره اواخر رقد بدانه و مردم ره یا بکوشتنه یا اهالی وشونِ ترس جا فرار هاکردنه. بعدها، ۱۲ آذر ۱۳۰۹ رضا شاه تصمیم بیته که این منطقه ره اَی آباد هاکنه و بورده استرآباد نوم ره به یاد اون شهری که دیّه، گرگان بی‌یشته. باقیِ شهرونی که اسا گلستون اوستان دله درنه هم کلاً اتا شهرستون بینه که وه ره «دشت گرگان» نوم بی‌یشته و ونه مرکز گنبد بی‌یه که قابوس بن وشمگیر ِقَور اونجه کب‌بی‌یه.

هیرکانی یا ورکانه؛ پیش از اسلام

هخامنشیون دوره اتا سرزمین که ونه نوم هیرکانیا هسته، مازرون دریا وَری دیّه که ونه شاهون قدرت داشتنه.

هیرکانیا (که فارسی وه ره وَرَکانه گاتنه) سرزمین خله هخامنشیان گدر مهمِ ولایت بی‌یه و احتمالاً جایی بی‌یه که ونه نوم ورگ اسم ریشه جا بموندسته و اسا گرگان هسته. محمدتقی ایمان‌پور و طهمورث مهرابی، مورخان معاصر، گانه که هیرکانیا فقط اسایِ گلستون نیّه و مازرون ره هم شامل بی‌یه و جایی که اوستا وه ره دیو و دشمنِ وطن دونده، همینجه بی‌یه که همینسه شاهنومه دله مازندران ره نخاش جا دونّه.

سال‌های ۵۴۹ تا ۵۴۸ پیش از میلاد سرزمین‌های پارت، گرگان ولایت و احتمالاً ارمنستان ره گت کوروش بییته. ورکانه نوم ره گت داریوش هم شه بیستون کتیفه دله بیارده و اونجه وَرْکانْ یا وَرْکانه ثبت بیّه. وندیداد ونه نوم ره وِهْرْکانَه ثبت هاکرده. این کلمه ریشه وهرکان هسته که اوستایی زوون دله vəhrkō بی‌یه و اسا مازرونی زوون و گیلکی دله ورک/ورگ تبدیل بیّه و فارسی امروزی هم وه ره «گرگ» تلفظ کننه. هرودوت دوره جه یونانی‌شون مازرون دریا (خزر) ره «هیرکانیا دریا» گاتنه.

اشکانیون دوره، ورکانه چون خله پارت (که اشکانیونِ پی‎‌یری ملک بی‌یه) جه نزدیک بی‌یه، اهمیت پیدا هاکرده. اشکانیون چون خاستنه روم امپراتوری ره تن هکفن، کم‌کم غرب وری بوردنه ولی ورکانه و پارت شه اهمیت ره حفظ هاکردنه و وشونِ اشرافی خانواده‌ئون قدرت دله سهم داشتنه و مهستان میلس ره هم‌باز بینه. پارتی زوون و گرگانی زوون هم هئی ره موندستنه.

ساسانیون دوره، ورکانه ره خراسون ِساتراپ دله جا بدانه. اردشیر بابکان، ساسانیون ِمؤسس، زمونی که خاسته بلخ ره بیره، ورکانه جه گذر هاکرده. ساسانیون گدر ورکانه سرحدّی بی‌یه که تورک‌ها اونجه جه نَوِسته بگذرن و همینسه شاهنشاهون گرگان وری گرگان گت دیفار ره بساتنه که تورک‌های دَم ره بَیرن.

جرجان؛ اسلامی دوره

جرجان نوم که صورة الارض اثر ابن حوقل بیارده

اسلام بموئن په، جرجان سرزمینی بیّه که تبرستون و خراسون سامون‌سر دیّه و وشون دِتا سرزمینِ حاکمون وه ره هکش-دکش کردنه. نزدیک به صد سال گاوباریون و عربون این شهرِ بیتن وسّه جنگ داشتنه. عربون چن کش جرجان ره فتح هاکردنه و مردم ره زور پشتی خاستنه مسلمون هاکنن و زرتشتی‌ها وسه جریمه یشتنه و وشون ره قتل‌عام کردنه. یزید بن مهلب که اسپهبد فرخان جه جنگ دکته و وه ره حریف نیّه، گرگان ره بیته په، اونجه مردمون ره خله نخش قتل‌عام هاکرده و قسم بخرده که تا انده آدم نکوشن که وشون ِخون جه آسیاب چرخ نیره و وه اون آسیاب جه نون نخره، گرگان جه نشونه. اینان اتفاقات باعث بیّه که جرجانِ شهر صدمه بخارده.

زمونی که زیاریون بحکومت برسینه، ای دِباره جرجانِ شهر شه اهمیت ره پیدا هاکرده. وشمگیر دوره جه، گرگان زیاریونِ نیشتگا بیّه. این شهر دله خله دانشمندون و شاعرون جمع بینه و آل زیار وسّه کتاب نوشتنه. این دوره جه خله جوغرافی‌دون‌ها و تاریخ‌نویس‌ها گرگانِ قشنگی جه کتاب بنویشتنه و ونجه تعریف هاکردنه. به نظر اِنه که آل بویه دوره ات‌گال شهر دله وبا دکته و مردم ره کور-کاشم هکرده. ولی ای سلجوقیون دوره شهر ره از نو بساتنه.

ولی بدترین لطمه ره گرگان مغولون حمله جه بخارده و دیگه اون شهری که پیش از این بی‌یه، نیّه. من‌بعد دیگر گرگانِ اصلی شهر رقد بورده و استرآباد که مازرون جه نزدیک‌ته بی‌یه، مهم‌تر بیّه و تبرستون حاکمون ویشته این مناطق ره شه دست داشتنه و تورک‌ها و ترکمون‌ها مدام گرگان مردمون ره سیب یشتنه. صفویون دوره گرگان منطقه اتا ولایت بی‌یه که شاه عباس وه ره مازرونِ حکومت دست‌بن قرار هدا. قرن چاردهوم جه دیگر بومی مردمون من‌کوب بینه و تورک‌ها منطقه دله بازار دکتنه.

مازرون اوستان نقشه، سال 1352 تقسیمات دله.

اتا از تورکِ ایل‌هایی که بمونه گرگان دله ساکن بینه، قاجار ایل بینه که سواره داشتنه و حکومت جه اطاعت نکردنه. وشون صفویونِ رقد بوردن په، سرکشی کردنه و زندیون جه رقابت داشتنه. قاجارون مازرون ره شه میس دله بئیت بینه و وشونِ نیشتگا گرگان بی‌یه. آغا محمد خان وشون دله موفق بیّه که حکومت تشکیل هاده و لطفعلی خان زند ره بکوشته. قاجارون اولین نیشتگا استرآباد دله بی‌یه و آغا محمد خان کاخ هنتا این شهر دله دره. وه نهایتاً ایران ره بیته.

تا قاجار دیینه، ترکمون‌ها باعث بینه که منطقه امنیت نداشته و روس‌ها هم باعث بینه که حکومت اونجه قدرتی نداره. تا این که رضا شاه حکومت ره دست بیته و سرکش ترکمون‌ها ره بنه هنیشنی‌یه. وه این سرزمین ره مازرون اوستان دله قرار هدا و دِتا شهرستون هاکرده: گرگان و دشت گرگان. گرگان پیش از این «استرآباد» بی‌یه که تاریخی نوم ره ارث بیته ولی دشت گرگان اسا دیگر شه خله شهرستون‌ها میونه رسد بیّه و ونه مرکز گنبد کاووس شهرستون هسته.

منابع

• دائرةالمعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، مدخل جرجان
• [۱] دانشنامهٔ جهان اسلام، مدخل جرجان
• دانشنامهٔ ایرانیکا - تاریخ پیش از اسلام
• دانشنامهٔ ایرانیکا - تاریخ دورهٔ اسلامی تا عصر صفوی
• دانشنامهٔ ایرانیکا - باستان‌شناسی