زازاکی، زازا، زازایی،[۶] یا دیملی (زازاکی جه Dımılki, Zazaki) یکی از زبانهای ایرانیشاخهٔ شمال‌غربی و از زبانهای زازا-گورانی[۷] است که در شرق آناتولی (ترکیه) توسط مردم زازایی صحبت می‌شود. شمار زازازبانان را تا حدود ۴ میلیون تن حدس می‌زنند.[۸] زازا زبانان با جمعیتی حدود ۲ تا ۳ میلیون نفر، چهارمین گروه قومی بزرگ ترکیه را پس از ترک ها، کردها و عرب ها تشکیل می دهند.[۹][۱۰]زازاکی یا دِمَلی (زازاکی جه :Zazaki, Dımli) اتا ایرانیج زوون هسه که زازاستون دله گنش بونه. اینتا زوون خله مازرونی و گیلکی و تالشی ره مونه. زازاکی اتا ایرانیج غربی‌شمالی زوون هسه. زازکی زوون دیگه نوم دیملی هسه که دیلمی واژه دگر بئی هسه. زازائون اول گیلون و مازرون جنوب‌ور دَیینه و بعدن کوچ هکردنه بوردنه آناتولی سامون (اسا ترکیه کشور) دله. زازستون که زازئون زیست جا هسه ترکیه دله، شمالی کوردستون و اینتا کشور ره ترک‌نشین منطقه میون دره. زازکی زوون ره لاتین ِخط جا نویسنّه. زازاکی یا دیملی اتا از زوونون ایرانی شومال غربی هسته که شرق ترکیه گپ بزه وانه. شومار مردمون زازاکی ره حدود ۳ تا ۴ میلیون نفر حدس زنّه. زازاکی ره اورامانی و باجلانی زوونون واری هم دونه و اینتا وسّه زوونشناسون این ۳ تا زوون ره درون خونواده‌ئی به ایسم زازا-گورانی جا دنّه و زازا-گورانی ره شاخه‌ئی سِوا از دسته‌زوون‌ئون ایرانی شومال غربی اشمارنّه. زبان زازا از نظر زبان‌شناسی به شاخه ایرانی گروه اصلی هند و ایرانی از خانواده زبانهای هند و اروپایی تعلق دارد.[۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]زبان زازاکی از نظر دستور زبان، ژنتیک، زبان‌شناسی و واژگان با زبانهای تالشی, پارسی آذری, سنگسری, سمنانی, تاتی, گیلکی و مازندرانی که در سواحل دریای خزر و ایران مرکزی صحبت می‌شوند، ارتباط نزدیک دارد.[۱۵][۱۶] لودویگ پل نشان داد و فاش کرد که زازاکی به زبان تالشی، آذربایجانی قدیم و اشکانی که یک زبان مرده ایرانی است نزدیک است و شباهت های زیادی با این زبان ها دارد[۱۷] و تغییرات صوتی که کردی در طول تاریخ متحمل شده است در زازاکی وجود ندارد.[۱۸] به همین ترتیب، در مطالعه ای که در منطقه الازیغ-کبان انجام شد، مشخص شد که درک متقابل بین زازاها و کرد زبانان بسیار کم است.[۱۹] ولین تحقیق در مورد زبان زازاکی در سال ۱۸۵۶ با گردآوری های زبان شناس پیتر لرچ آغاز شد. لرچ به روسلو رفت، جایی که سربازان عثمانی که در جریان جنگ کریمه به اسارت روس ها درآمده بودند، در میان سربازان عثمانی اصالتاً زازا[۲۰] در آنجا رفت و آمد کرد و تالیفات زیادی در زازا ساخت. لرچ این آثار را به ترتیب در سالهای ۱۸۵۶ ، ۱۸۵۷ و ۱۸۵۸ در سه جلد در روسی منتشر کرد. بعدا, مولر در مطالعه خود زازاکی را به عنوان یک گویش فارسی ارزیابی کرد، اما همچنین تشخیص داد که زازاکی قدیمی تر از کردی و فارسی است و زازاکی از نظر توسعه تاریخی با کردی و فارسی متفاوت است[۲۱] این دیدگاه مولر بعدها توسط ف. سپگل (۱۸۷۱)، و. توماسچک (۱۸۸۷)، و. گایگر (۱۸۹۱-۱۹۰۱) و ا. سوچین (۱۹۰۱) پشتیبانی شد.[۲۲] بعدا در سال ۱۹۰۵ /۱۹۰۶ زبانشناس آلمانی اسکار مان از سوی آکادمی علوم پروس برای مستندسازی و تحلیل زبانی زبانهای ایرانی غربی مأمور شد. اسکار مان گردآوری های جامع زازا و ضبط های زبانی را در مناطق بینگول و سیورک انجام داده است. اسکار مان در نتیجه تحقیقات خود گفت: "دیدگاهی که قبلاً از جانب من دفاع شده است تأیید شده است، یعنی زازاکی مطلقاً ربطی به کردی ندارد و من تمام صرف فعل های عجیب گویش شمالی فارسی میانه متون تورفان را در زبان زازاکی می بینم."[۲۳] پس از مرگ او. مان، کارل هادانک کتاب "Mundarten der Zaza" را با تحلیل های دستوری در سال ۱۹۳۲ منتشر کرد. هادانک در این کتاب به وضوح زازاکی را خارج از کردی طبقه بندی کرده است.[۲۴] جایگاه زبان زازاکی در زبان شناسی، پس از او. مان (۱۹۰۶) و ک. هادانک (۱۹۳۲)، توسط دیوید ن. ماک‌کنزی (۱۹۶۱)، گ. ل. ویندفهر (۱۹۸۹)، ژ. گیپرت (۱۹۹۶) و بسیاری از محققان زبان شناس دیگر مورد بررسی قرار گرفت و به همین ترتیب تعیین شد.[۲۵] جائی دیلمیون ونه گت شهرون نوم درسیم، الازیغ، ارزنجان و دیاربکر هسته که البته خله کرمانج‌ئون مناطق جه مشترکی هسته (دیاربکر واری). ویشته ره دیملی‌ئون ره کرمونجی ونگ کانّه.
زبان زازاکی را یکی از زبانهای ایرانیِ شمال غربی می‌دانند که به زبانهای گیلکی، مازندرانی و تالشی بسیار نزدیک است.[۲۶][۲۷]گلاتولوگ زبان زازاکی را زیرمجموعه زبان آذری معرفی می‌کند.[۲۸] برخی زبان‌شناسان بر این باورند که زازاکی زبانی مستقل در بین زبانهای ایرانی است و نام اصلی زازاها یعنی «دیملی» نیز شکل دگرگون‌شدهٔ واژهٔ دیلمی است و خاستگاه این مردم نیز منطقهٔ دیلمستان در غرب رشته‌کوه البرز و جنوب گیلان حدس زده شده‌است؛ و زازاکی نیز شکل نوین زبان دیلمی است.[۲۹] این فرضیه از نظر ژنتیک (نسل‌شناسی) تقویت نمی‌شود. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که اصل دیمیلی بومی خاور آناتولی بوده و از نظر نسل‌شناسی از همسایگان کرمانج خود غیرقابل تشخیص و جدایی هستند و تنها از نظر زبانی با جنوب دریای خزر پیوند دارند.[۳۰] به یکی از ریزابه‌های دجله دیاله می‌گفتند که دجله کوچک یا دیله کوک نیز خوانده می‌شد. دهخدا نام دجله را از معجم البلدان دیلکه نقل نموده‌است و گفته‌است در کتیبه‌ها به‌صورت دگلت بوده‌است.[۳۱] نواحی شمالی رود دجله دیلمان نامیده می‌شدند و طبق بندهش دجله رود از دیلمان بیاید و به خوزستان به دریا ریزد.[۳۲]سیر تحول تاریخی زبان ها و شکل گیری صامت ها (همزبانی/محدود/ایزوگل) که اساس طبقه بندی در گروه های زبانی را تشکیل می دهند، تقریباً مانند تالشی و تات در زازاکی است. بر خلاف کردی، زازاکی به شدت ریشه‌های همخوانی پروتو-هندواروپایی، شبیه تاتیان و تالش را حفظ کرده است:[۳۳][۳۴] سیر تحول تاریخی زبان ها و شکل گیری صامت ها (همزبانی/محدود/ایزوگل) که اساس طبقه بندی در گروه های زبانی را تشکیل می دهند، تقریباً مانند تالشی و تات در زازاکی است. بر خلاف کردی، زازاکی به شدت ریشه‌های همخوانی پروتو-هندواروپایی، شبیه تاتیان و تالش را حفظ کرده است:[۳۵][۳۶]
اگرچه زازاکی با زبان های همسایه تعامل داشته است، اما می توان گفت که ساختار خود را از نظر دستوری و واژه های میراثی از دوره ایران میانه بسیار خوب حفظ کرده است.به غیر از مبادله کلمات از زبان های همسایه یا غالب، در سایر حوزه های زبان تعامل چندانی وجود ندارد. از نظر فرهنگی، زازاها به عنوان مردم بومی، ویژگی های مشترک بسیاری با مردم همسایه دارند. اگر با توجه به شرایطی که در آن پیدا شده و توسعه یافته ارزیابی شود، دایره واژگانی غنی دارد. ریشه های فعل پسوندهای زمان در زازاکی با پسوند n/ant پس از ریشه، مشترک با سیمنان، سنگسر، گیلک، تالشی، تات و دیگر زبان ها/گویش های سواحل دریای خزر تشکیل می شود:[۳۷][۳۸]
علاوه بر اسم ها و ضمایر شخصی، در صرف فعل به صورت مذکر و مؤنث در شخص دوم در مرکز و جنوب و در سوم شخص در همه لهجه ها تفاوت جنسیتی وجود دارد: او وانو (او می گوید، مذکر)، او وانا (او می گوید، مؤنث). ضمایر شخصی ساختار معمولی ایرانی غربی دارند. ضمایر شخصی در زازاکی به ضمایر تالشی، سیمنانی، سنگسری، تاتی و فارسی بسیار نزدیک است:
↑Anand, Pranav; Nevins, Andrew (2004). "Shifty Operators in Changing Contexts". In Young, Robert B. (ed.). Proceedings of the 14th Semantics and Linguistic Theory Conference held May 14–16, 2004, at Northwestern University. Semantics and Linguistic Theory. Vol. 14. Ithaca, NY: Cornell University. p. 36. doi:10.3765/salt.v14i0.2913.
↑Kjeilen, Tore. "Zazaki". LookLex Encyclopaedia. Archived from the original on 8 January 2018. Retrieved 28 June 2017. Zazaki has earlier been classified under Kurdish. Similar to the Dimli language (mainly Iran), Zazaki's relation to Kurdish is clear, though, but influences from other languages and an independent history have set them apart.
↑Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.
↑Elfenbein, J. (2000). Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie. By Ludwig Paul. pp. xxi, 366. Wiesbaden, Reichert Verlag, 1999. Journal of the Royal Asiatic Society, 10(2), 255-257. p. 255
↑Ozek, F., Saglam, B., & Gooskens, C. (2021). Mutual intelligibility of a Kurmanji and a Zazaki dialect spoken in the province of Elazığ, Turkey. Applied Linguistics Review. ISO 690
↑Arslanoğulları, M. (2014). Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili (Master's thesis, Bingöl Üniversitesi).
↑Aslan, J. (2020). The Zazas in Crisis: A qualitative study on the influence of the Turkish political discourse on the Zaza Identity.
↑Varol, M., & Elaltuntaş, O. F. (2011). Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.
↑O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
↑Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932
↑O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.
تورکیه[۳][۴]
آلمان 
این زوونِ ویکی‌پدیا
