ايران ارمنیون
اتتا خله از شهرهای آذربایجان از دیرباز ارمنی نشین بینه. وجود یکصد و هشتاد و هفت کلیسا و دیرِ ارمنی در نقاط موختلف آذربایجان، مانند کلیسای تاتووس مقدس در ماکو (سده هفتم میلادی)، استپانوس مقدس در جلفای ارس (سده نهم میلادی)، سورپ سرکیس در خوی (سده دوازدهم میلادی)، موژومبار در نزدیکی تبریز (سده دوازدهم میلادی) نشانه‌هایی از حضور ارمنیان اینتا منطقه دله هسسه.
سالها پیش از اونکه شاه عباس بزرگ یا گت شاه عباس، ارمنیون ره به داخل فلات ایران کوچ هده، بازرگانون ارمنی از راه شیراز و بندرعباس با هندوستان داد و ستد داشتنه. هایگ عجیمیان، محقق نام آشنای ارمنی، شش دهه پیش در گورستون ارمنیون شیراز در باباکوهی (کوه)، سنگ مزارهایی از ارمنیون پیدا هکرده که تاریخ ۱۵۵۰م داشتنه. اینتا امر نشون دنه که حداقل پنجاه سال پیش از گت مهاجرت ارمنیون بازرگانون ارمنی شیراز دله موستقر بینه و کلیسا و خانه‌هایی داشتنه.
سال ۹۹۹ هجری قمری دله، به موجب پیمون منعقده میون نمایندگون شاه عباس صفوی و سلطان مراد سوم خلیفه عثمانی، تبریز، باختر ایران و ارمنستان، شکی، شروان، گرجستان و آرتساخ(ناگورنو) زیر سیطره دولت عثمانی دربیمویه. سال ۱۰۱۳ دله هجری قمری شاه عباس بخش اعظمی از آذربایجان، ارمنستان و ناگورنو(قره باغ) ره از عثمانیون بازپس بیته ولی بمحض اطلاع از حرکت سردار عثمانی از شروان بسوی قارص، ساحل جنوبی روخنه ارس عقب نشینی هکرده و دستور هدا ارمنیونی که مسیر حرکت سپاهیان عثمانی دله اسکان داشتنه، شه خنه و کاشونه ره رها و به اینتا منطقه کوچانده بوون. طبق فرمون شاه عباس ارمنیون جلفای نخجوان به اصفهان کوچانده و اول شمس‌آباد اصفهان دله ساکن بینه و به مرور زمون جلفای اصفهان ره بنا هکردنه.
البته شایان ذکر هسه که مسئله کوچ ارمنیون به اصفهان امر ساده‌ای نیه. در حدود سیصد و پنجاه هزار تن از ارمنیون به زور شمشیر سربازون ترک قزلباش شه خنه و مأوای ره رها و بسوی کشور ایران به حرکت در بیمونه. از آنجائیکه هیچ پل و گذرگاه مطمئنی روی روخنه ارس دنبیه حدود سیصد هزار تن شه جان ره از دست هدانه و پنجاه هزار تن از ارمنیون که جان سالم بدر بوردبینه به دستور شاه عباس به اصفهان کوچانیده بینه و حتا افرادی بینه که شهرهای استانهای گیلان و مازندران دله و یا شیراز دله ساکن بینه به علت ناسازگاری اوضاع اقلیمی گیلان با طبیعت ارمنیون تعدادبسیاری از ارمنیان گیلان بمردنه. ارمنیون مازندران بیشتر در فرح آباد سکونت داشتنه.
ارمنیان ساکن در نواحی روستائی به کشاورزی، دامداری و باغداری و ارمنیان جلفا به داد و ستد اشتغال بیافتنه. بموجب اعتماد خاصی که شاه عباس به تجار ارمنی داشته اونا ره جهت صدور ابریشم که دراختیار خود شاه بیه به خدمت بیته. پس از درگذشت شاه عباس اوضاع ارمنیون دگرگون بیه. جانشینان شاه عباس به آزار و اذیت تجار ارمنی دس بزونه و مالیاتهای بسیار سنگینی به دارائیهای اونا دوسسنه.
دوران حکومت نادرشاه دله هم ارمنیون از شرایط مساعدی بهره‌مند نینه، به عونوان مثال، ناچار بینه سالیانه ۶۰۵۰۰ نادری به حوکومت غرامت هدن و بدین ترتیب بدنبال اعمال ناشایست عمال نادرشاه برخی از ارمنیون به هندوستان، هندوچین و جاوه مهاجرت هکردنه. در برخی از نواحی ایران، ارمنیون حق نداشتنه سواره وارد شهر بون و فقط تونسسنه به مشاغلی چون زرگری، نجاری، تجارت و تهیه شراب اشتغال داشته باشن.[۱]
دوران قاجار دله تحول قابل ملاحظه‌ای در اوضاع ارمنیون ایران روی هداهه و به تعاقب خدمات ارزنده اونا در دوران مشروطیت، اونا سرانجام حقوق اتتا شهروند ایرانی که سالها از اون محروم بینه ره بیافتنه.
از اوایل سده هجدهم میلادی تعدادی از ارمنیون بندر بوشهر دله ساکن بینه و تجارت کردنه. ماه می سال ۱۷۱۱ میلادی دلههانری مارتین، کشیش و مترجم انجیل به زبون فارسی، بندر بوشهر دله از کشتی پیاده بییه.
وه نویسنه: «به خنه اتتا خانواده ارمنی موقیم بوشهر بوردمه و روز یکشنبه در کلیسای ارمنیون مراسم مذهبی دله که به وسیله اتتا کشیش انجام بیته شرکت هکردمه.»
ارمنیان بوشهر سال ۱۸۲۵م دله مدرسه‌ای دایر هکردنه که دانش آموزان بوشهر ره ۲۰ خانواده ذکر هکردهنه . خوجا هاروتیون، اتتا از بازرگانان ارمنی ثروتمند بوشهر، باغی وسیع داشته که انواع مرکبات و گلهای زیبا ایرانی و هندی در آن دکاشته بییه.
کلیسای بوشهر در سال ۱۷۷۳م بازسازی بییه و سال ۱۸۱۹م دله به جای کلیسای قبلی کلیسای دیگری بساتنه که خله شبیه کلیسای شیراز بییه. مدرسه ارمنیون بوشهر سال ۱۹۰۷م دله زبونهای فارسی، انگلیسی، ارمنی تدریس بییه.
از زمون ورود ارمنیون به شهر قزوین آگاهی دقیقی در دست نیه. بر پایه پژوهش‌های ایرانیان و علاقه مندان ارمنی، با بهره‌گیری از پاره‌ای تألیفات و اسناد و مدارک بایگانی‌های مختلف، دستاوردهای اندکی فراهم بییه.
نخستین آگاهی از کوچ ارمنیان به قزوین ره در سال۱۶۰۵ م(۱۰۱۴ق) بنویشته.[۲] سفرنامهٔ برادران شرلی دله نیز بیموءه که در ۲۳ ژوئیهٔ ۱۶۳۸ م (ربیع الاول۱۰۴۸ ق) سفیر یا فرستادهٔ دولت انگلیس به نوم سِر دِر مرکتن[۳] قزوین دله فوت هکرده و وه ره گورستون ارمنیون شهر دله خاک هکردنه و (ارامنه با شه کشیش در این امر هیئت انگلیسی ره معاونت هکردهنه).[۴]
شاردن فرانسوی در سال۱۶۷۴ م (۱۰۸۵ق) دوره پادشاهی شاه سلیمان صفوی دله از قزوین دیدن هکرده و ارمنیان شهر ره چهل خانواده بنویشته .[۵]
جهانگرد دیگر اروپایی به نوم کرنی لوبروئن[۶] در شه سفرنامه بیارده :۱۷۰۷م
(ارمنیون اینتا شهر دله زندگی کننه و دارای اتتا نمازخنه (شاپل) هسنه که از دور شبیه کبوتردان [کبوترخانه] هسه.)[۷]
مورخون ایرانی نیز بر اینتا قول بینه که (ارامنه ظاهرن از زمون شاه عباس بزرگ به قزوین بیمونه)[۸]و سال بنای کلیسای قزوین به نوم کلیسای هریپسیمه مقدس ره سال ۱۶۷۶ م (۱۰۸۷ق) تشخیص هدانه.
نقش بازرگانی ارمنیون قزوین خله چشم گیر بیه، دورهٔ ناصری دله، هارتون تومانیانس و ونه برار قزوین دله تجارتخانه و صرافی داشتنه و با روس‌ها و بانک استقراضی نیز در ارتباط بینه. آرامیان و بدل آرزومانیان هم که از بازرگانان بنام بینه، قزوین دله دفتر و دستگاه داشتنه.[۹]
آدریس خان ملقب به (تاجر باشی)، سهراب خان، هاکوپ خان و کاراپت خان نیز از جمله بازرگانان مشهور ارمنی ساکن قزوین بینه. نامه‌های متعددی با مهر برجسته از شرکت تجارتی برادران تومانیان [تومانیانس] آرشیو کلیسای وانک دله وجود دارنه.»[۱۰]
بعد از پایان جنگ جهانی دوم، سال ۱۹۴۶ دله، رهبری اتحاد شوروی برنامه‌ای تصویب هکرده تشویق وسه و سازماندهی مهاجرت انبوه ارامنه کشورهای مختلف جهان به ارمنستان. اینتا برنامه به طور طبیعی شامل ارامنه ایران هم بیه. بین دولت وقت ایران و شوروی توافق به عمل بیوئه تا طبق برنامه‌ریزی معین ارامنه از مناطق روستایی و شهری کشور به ارمنستان مهاجرت هکنن.
طبق آمار گوناگون حدود بیست هزار نفر از ارامنه ایران سالهای ۱۹۴۶ تا ۱۹۴۸ دله به ارمنستان مهاجرت هکردنه. مناطق روستایی دله بیشترین مهاجرت از روستاهای فریدن صورت بیته و سپس از روستاهای ارمنی نشین چهارمحال. از شهرهای تبریز، تهران، اراک، قزوین، همدان و اصفهان نیز گروه‌هایی به ارمنستان بوردنه.
الان اکثریت جمعیت ارمنیان ایران تهران دله، سپس جلفای نو (اصفهان)دله، تبریز، ارومیه، قزوین، اراک، مشهد، شیراز، گرگان، رشت، شاهین شهر و اهواز زندگی کننه.
استقرار ارمنیان در تهران
دچی‌ین.jpg)
بنا به گزارشی، در سال ۱۷۵۰م تعدادی از ارمنیان دروازه شاه عبدالعظیم تهران دله ساکن بینه، از این رو تومی بویم که ارمنیان پیش از جلوس کریم‌خان زند به سلطنت سال ۱۱۶۳ه. ق دله و زمان نادرشاه افشار دله به تهران بیمونه. اینتا گروه ونه اولین گروه از ارمنیانی باشن که به قصد رهایی از رفتار بد نادرشاه و کارگزارانش از جلفا به تهران مهاجرت هکردهنه بینه.
کم کم با مهاجرت ارمنیان از سایر شهرای ایران مثل: تبریز و جلفای اصفهان و سلماس و حتا از قفقاز و ارامنه ترکیه بر تعداد خانواده‌های ارمنی ساکن تهران اضافه بیه.
نخستین سالهای سلطنت قاجار دله، ارمنیان تهران دو ناحیه دله از شهر مستقر بینه، اتا گروه در دروازه شاه عبدالعظیم و گروه دیگر در محله دروازه قزوین (حوالی میدان وحدت اسلامی کنونی) ظاهرا" آقامحمدخان قاجار هشت خانوار از ارمنیانی ره که قره باغ دله اسیر هکرده بیه به تهران بیارده و محله دروازه قزوین دله سکونت هدا. اینتا چند خانواده با اجازه شاه، در سال ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۵م کلیسایی به نوم گئورک مقدس در اون محله شه وسه بساتنه.[۱۱]
شمار ارمنیان تهران دوره قاجار دله به شرح زیر است:
- ۱۸۴۹م ۳۱۰نفر
- ۱۸۷۲م ۷۵۰نفر
- ۱۸۸۰م ۱۱۷۷نفر
- ۱۹۰۳م ۱۴۵۰نفر
- ۱۹۱۳م ۲۹۰۵نفر
- ۱۹۲۲م ۳۲۴۷نفر
علاوه بر تهران عده‌ای از ارمنیان روستاهای اطراف تهران دله ساکن بینه. اتا از روستاهای ارمنی نشین ده ونک بیه که از چهارمحال بختیاری به اینتا روستا بیمونه سال ۱۸۵۱م ۲۱۱ نفر دو روستا دله که اتا از آنها ونک بیه زندگی کردنه. دهکده دروسدله ۷۸ نفر، خوردین دله ۳۳ نفر و بومهن دله۶۲ نفر ساکن بینه. البته سال ۱۸۹۰م دله جمعیت ارامنه زیاد بیه.
شمار ارمنیان در سایر شهرهای ایران در سال ۱۸۵۶م به شرح زیر است:
رشت ۶۰ خانوار، بندرانزلی ۱۰ خانوار، بابل ۵۰ خانوار، گرگان ۵۰ خانوار، شاهرود ۱۰ نفر، زنجان ۲۰ نفر، شیراز ۷۰ نفر، بندر بوشهر ۱۵۰ نفر، خرقان با ۴ روستای ارمنی نشین ۹۸۰ نفر، فریدن ۶۵۱۷ نفر بیه.
نقش سیاسی ارمنیان – برخی چهره‌های سیاسی – نظامی و اجتماعی ارمنیان
دچی‌ین- میرزا ملکم‌خان ناظم الدوله
- هوهانس خان ماسحیان (آوانس خان مساعد السلطنه)
- یپرم‌خان (داوتیان)
- سرهنگ گریشا
«از یاران رزمنده یپرم در جنبش مشروطه ایران و رئیس پلیس تهران.»
- آلکساندر آقایان
«اولین حقوقدان ارمنی – ایرانی که به محض ورود به ایران به آزادیخواهان پیوست و جزو یاران نزدیک یپرم در بیمو. یپرم نیز وه ره به اداره امور مالی نظمیه برگزید و وه به بهترین نحو از عهده اینتا موهم بر بیمو. وی سالها خدمات موهم دولتی داشته و موسس بیمه ایران دله هسه.»
- سرتیپ داویدخان ساگینیان
«فرمانده قوشون ایران استانهای شیراز و اصفهان دله در زمون فتحعلی‌شاه قاجار بیه.»
- مارکارخان داویدخانیان
«ناظر فتحعلی شاه (۱۸۰۴ تا ۱۸۴۸).»
- امیر تومان ماردیروس خان
«رئیس ستاد بریگاد قزاق. وه علاوه بر تدریس مدرسه دارالفنون دله وزارت اطلاعات و دارالترجمه خاصه دولتی دله به عونوان مترجم زبانهای روسی و فرانسه آغاز به کار هکرده.»
- گاسپار ایپیکیان
«مشاور سید ضیاء الدین طباطبایی و شهردار تهران بیه. از اقدامات وه تامین روشنایی خیابانهای موهم تهران با چراق برق بیه.
- خاندان شاه نظریان شاپورزاده
«اتا از کهنترین خاندانهای ارمنی، ایرانی که قدمتی بیش از پانصد سال دارنه خاندان شاه نظریان شاپورزاده گوگچه‌ای هسه. اینتا خاندان در آغاز ملک‌های سرزمینی بینه که بین ساحل شرقی دریاچه سوان و شهرگنجه ناگورنو واقع بیه و مقر حوکومت اونا مزرع نوم داشته. نخستین سند در مورد این خاندان مربوط به سال ۹۴۴ه. ق است.»
- میرزاجان داودخان/داویدخان/ژان داود هوهانس
«اتا از شخصیتهای برجسته ارمنی دوره سلطنت محمدشاه دله و ناصرالدین‌شاه قاجار، میرزا جان داودخان یا جان داود ارمنی هسه. داودخان از کارمندان دربار و مترجم اول دربار محمد شاه و ناصرالدین شاه بیه.»
- ست خان آسدوادزادوریان (صدقی بیگ)
« اواخر سده هجدهم میلادی دله در اتا خانواده بازرگان بندر بوشهر دله دیده به جهان گشود. ست خان کودکی دله نزد کشیش کلیسای بوشهر به تحصیل پرداخته. سیزده سالگی دله ونه خانواده وه ره ادامه تحصیل وسه و فرابیتن زبون انگلیسی به بمبئی بفرستینه.
- منوچهرخان معتمدالدوله
«اتا از معروفترین خانواده‌های ارمنی شهر تفلیس در گذشته، خانواده اناگولوپیان بیه. گتترین اینتا خانواده به نوم میرزاگورگن یا گرگین، اتا از وزیرون پادشاه گرجستان بیه. چنگور اتا از پسرون میرزاگورگن سپاه پاول سیسیانوف دله فرمانده روس بیه. وه به اسارت سپاهیون ایران دربیموئه. چنگور جوانی تنومند، بلندبالا و خوش صورت بیه. وه ره مقطوع النسل هکردنه و آغامحمدخان قاجار وه ره منوچهر بخونسه و بعدن هم به وه لقب خان هدا.
- سلیمان خان سهام الدوله
«اتا دیگر از اعظای خانواده اناگولوبیان، سوقومون (سلیمان) برار منوچهر خان معتمدالدوله بیه.
- آقالربیگ آقالر
«اتا از اعضای خانواده انیگولوپیان بیه وه از ارامنه گرجستان بیه که به ایران بیموئه از تهران به تبریز بورده و به سپاهیون عباس میرزا پیوسته و به عضویت فوج مخصوص وی دربیموئه.
- جهانگیرخان، جهانگیرخان اناگولوبیان
«برارزا منوچهرخان معتمدالدوله و فرزند سلیمان خان سهام الدوله بیه.
- هوهانس خان آگچالیان منیع السلطنه هوهانس
«در ۱۸۳۳م زاده بیه، از محل تولد و تحصیل او اطلاعی در دسترس نیه.
- ماطه وس خان (ماتئوس خان) ملیکیانس
« سال ۱۸۷۵م دله خانواده ملیکیانس دله که از ارمنیان همدان بیه متولد بیه.
- موسس خان خاچادوریان
«در سوم ژوئیه سال ۱۸۷۸م شهر همدان دله متولد بیه.
ارمنیان در دارالفنون
دچییناتا ماه پس از آغاز بنای دارالفنون ۱۲۶۶ه. ق. دله امیرکبیر صدراعظم باکفایت ایران زمین، به (جان داودخان) ارمنی یا داوید داویدیان، مأموریت هدا به کشور اتریش و پروس بوره و معلمانی برای تدریس دارالفنون دلهاستخدام هکنه.
امیرکبیر شوال ۱۲۶۶ه. ق دله اختیارنامه‌ای به جان داودخان هدا که در قسمتی از اختیارنامه چنین بنویشته :
«عالی جاه فطانت و ذکاوت همراه زیده المسیحین مسیوجان داود مترجم اول دولت علّیه ایران را مرقوم می‌شود که چون برای مکتبخانه پادشاهی که در مقر خلافت باهره بنیان شده است، شش معلم که کمال مهارت و وقوف داشته باشند و از قرار بتفصیل؛ معلم نظام پیاده یک نفر، معلم حکمت و جراحی و تشریح یک نفر، معلم هندسه یک نفر، معلم علم معدن یک نفر، معلم توپخانه یک نفر، معلم سواره نظام یک نفر ضرور و در کار است، لهذا آن عالیجناب از جانب شرافت جوانب اولیای دولت علّیه مأمور و مرخص است که به مملکت شما (اتریش) و پروس رفته، معلمهای مزبور را از قرار تفصیل فوق تا مدت پنج تا شش سال اجیر کرده با مخارج آمدن و رفتن نوشته به آنها داده هر قراری که عالی جاه به آنها بدهد در نزد اولیا دولت ابدمدت مقبول و ممضی است.
حرره فی شهر شوال ۱۲۶۶ه. ق.»
معلمان ارمنی دارالفنون
- امیر تومان ماردیروس خان
- اسکندر خان داویدیان
«فرزند ماردیروس خان امیرتومان - فارغ‌التحصیل دانشکده السنه شرقیه لازاریان مسکو دله»
- میرزا ملکم خان ناظم الدوله
- دکتر گارنیک خان دالکجیان
«فارغ‌التحصیل از العلوم الحکمتیه شاهانه (دارالفنون طبی همایون) شهر استانبول. دکتر دالکجیان دارالفنون دله داروسازی تدریس کرده.»
- دکتر بازیل
- زورا ساگینیان
- دکتر گارابد پاپاریان
- هوانس ماسهیان (آوانس خان مساعد السلطنه)
فعالیتهای شغلی ارمنیان ایران
دچیینزرگری و جواهرسازی
دوره قاجار دله جواهرسازون و زرگرون دربار، بخصوص دربار ناصری ارمنیان بیه. اتا از مشهورترین زرگران و جواهرسازان دوره فتحعلی شاه، تاتووس آراکلیان بیه .[۱۲]
شمشیرسازی
اتا از صنعتگران اسلحه ساز مشهور عصر فتحعلی شاه (خاچاطور ببوریان زرنشانی) بیه. [۱۳]
تپانچه سازی
از نومی ترین تپانچه (اسلحه دستی) سازان ارمنی، (استاد استپان تپانچه ساز) بیه.
پوست دوزی
از معروفترین پوست دوز (وُسگان گریگوریانتس) بیه .
خیاطی
از معروفترین خیاطان تومی به مارتینو توتوانیان و هوسپ تاتووسیان ره نوم بوریم. [۱۴]
عکاسی
(ژوزف پاپازیان) از عکاسون بنام عهد ناصرالدین شاه بیه.
پزشکی
از نخستین پزشکون ارمنی که تهران دله به درمون پرداختنه دکتر (داوید مگردیچیان داوید یانس) بیه که نزد مقامات و مردم ایران به حکیم داودخان معروف بیه. وه سال ۱۷۸۶م دله استان آراراتدله موتولد بیه. [۱۵]
از دیگر پزشکون ارمنی عصر قاجار تومی به:
«دکتر هاروتیون تیریاکیان، دکتر نوودون آزاگابدیان، دکتر گارابد پاشایان خان، دکتر ماکاشیان، دکتر گریگوریان، دکتر ادیک قازاریان، دکتر بازیل و دکتر گارگین هوویان نوم بوردن.»
دکتر تاشچیان و دکتر آرشاک و دکتر آقانور (پزشک ویژه ظل‌السلطان برار شاه) بینه.
داروسازان ارمنی
از داروسازان ارمنی تومی به (داروخانه شِوِورین) خیابان ناصرخسرو کنونی دله بیه نوم بوردن.
از دیگر داروسازان (دکتر گارابد پاپاریان) بیه.
اتا دیگر از داروسازان مشهور دوره قاجار دکتر گارنیک خان دالکجیان هسه.
اقتصاد
دچیینتاریخچه اقتصاد ارامنه ایران از آنجایی که سرزمین ارمنستان از دیرباز به منزله چهارراهی بین آسیا و اروپا بشناخته بیه، تومی حرفهِ سنتی و خانوادگی ارامنه ره تجارت و بازرگانی دونست.
ورزش
دچیینتهران دله ورزشهای نو از مدارس شروع بیه که این امر دله مرحوم بابکن مگردچیان کالج سابق آمریکایی و دبیرستان البرز دله سهم به سزایی داشته ..
ارامنه تهران باشگاه (دورک آنگق) ره بنیان بشتنه و سپس چند باشگاه فرهنگی و ورزشی نیز تاسیس بینه. از ادغام پنج باشگاه فرهنگی در سال ۱۹۴۴م باشگاه فرهنگی نوجوانان ارمنی تاسیس بیه. اینتا باشگاه به باشگاه جوانان ارمنی تغییر نوم هدا که بعدن به باشگاه فرهنگی ورزشی آرارات تبدیل بیه.
تعدادی از معروفترین ورزشکارون ارمنی ره تومی:
کارو حق وردیان،آندرانیک اسکندریان،آندرانیک تیموریان،مارکار آقاجانیان،آندره آغاسی ره نوم بوردن.
- نلی یغیایان
«اولین زن ایرانی هسه که قله مون بلان ره فتح هکرده.»
- خانم ملیکیان ریتا
« سال ۱۳۲۷ دله اصفهان دله متولد بیه و رشته دو و میدونی دله ۳ سال قهرمان ایران و رکوردار ایران هسه.»
- خانم اوپال لیلی
«متولد ۱۳۱۰ تهران دله در سال ۱۹۵۶م قهرمان آسیا بیه، لیلی ۵ سال متوالی قهرمان تنیس روی میز آسیا بیه.»
- خانم تت، ماری ترز
«متولد سال ۱۳۲۱ تهران دله و مودت ده سال متوالی (۱۳۳۹-۱۳۴۹) کاپیتان والیبال ایران موسابقات موتعدد برون مرزی بیه. »
- سرژیک آساطوریان
«متولد ۱۳۲۷ تهران دله سال ۱۳۵۲ دله مسابقات آسیایی دله که تهران دله برگوزار بیه رشته اپه دله مقام اول و رشته فلوره دله مقام دوم ر کسب هکرده. »
- ویلهلم یونانی
«بوکسور مسابقات آسیایی دله سال ۱۹۶۷م مقام سوم و در مسابقات المپیک آسیایی ۱۹۶۶م مقام سوم ره کسب هکرده.»
- وازیک قازاریان
«بوکسور »
- پطروس نظربگیان
«بوکسور »
- واردگس پارسامیان
«بوکسور »
- آرتوش ساگینیان
- ژرژ (کوچار) کاراپت
- هنریک تمرزیان
«وزنه بردار »
کتابخانه‌های ارمنی
دچیینکتابخانههای ارمنی به سبک امروزی ایران دله از نیمه‌های سده نوزدهوم توام با تاسیس مدارس به وجود بیموئه.
انجمن‌ها و موسسات فرهنگی
دچی‌ین- انجمن اجتماعی ارمنیان تهران (کلوپ ارمنیان)
اول ژانویه سال ۱۹۱۸ دله جمعی از ارمنیان تهران، انجمن مذکور ره بنیاد بشتنه. اینتا انجمن برگوزاری جشنهای ملی و مذهبی وسه و اجرای برنامه‌های فرهنگی، هنری و ادبی ارمنیان وسه هسه.
- انجمن فرهنگی ارمنیان چهارمحال (۱۹۳۰-۲۰۰۰)
- انجمن فرهنگی و ورزشی آرارات
از بدو تاسیس باشگاه آرارات رشته‌های موختلف ورزشی دله فعالیت گسترده‌ای آغاز هکرده مانند: وزنه برداری، فوتبال، دوچرخه سواری، کوهنوردی، و غیره و ایجاد مسابقات ورزشی سراسری ارامنه ایران (المپیک ارمنیان) هسه.
- انجمن فرهنگی سیپان
- موسسه ترجمه و تحقیق هور
مدارس ارمنی
دچییناز روزگار کهن کلیساها و دیرهای ارمنیان محل آموزش نوباوگان ارمنی بیه. در ایران زمین نیز ارمنیان کلاس‌های درس ره در کلیساها و دیرها دایر کردنه، از نیمه دوم سده نوزدهم میلادی، تهران دله، جلفای اصفهان، تبریز و روستاهای ارمنی نشین مدارسی تاسیس بیه.
فرهنگ
دچیینادبیات
اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم دله ویژگی ادبیات ارمنی ایران جستجو و طلب شیوه‌های نو بیه که حاصل اون ادبیات ترجمه‌ای غنی بیه. اینتا دوران دله مترجمان مشهوری چون هوهانس خان ماسحیان و هوسپ میرزایان پا به عرصه ادبیات بشتنه. ماسهیان ادبیات دله از نظر ترجمه آثار ویلیام شکسپیر به زبون ارمنی مشهور هسه هنوز هم پس از گذشت حدود اتا قرن ترجمه‌های وه نظیر ندارنه.
در سده نوزدهم ترجمه‌های هوسپ میرزایان نماینده ارمنیان در مجلس شورای ملی تقدیم جامعه ادب دوست بیه. وی کتابهایی از والتر اسکات، میخائیل لرمونتوف، مولیر، لرد بایرون ره به ارمنی ترجمه هکرده و از سال ۱۹۱۲م به ترجمه آثار برگزیده ادبیات ایران بپرداخته. وه آثاری از سعدی، حافظ، باباطاهر و رباعیات عمر خیام ره به ارمنی برگردوند.
یکی دیگر از مردان ادبی میرزا ملکم خان ناظم الدوله است.
اتا از معروفترین شاعران معاصر آقای واهه آرمن هسه. دو مجموعه شعر نخست واهه آرمن با عنوان‌های (به سوی آغاز) و (جیغ) به زبون ارمنی بنوشته بینه که مورد استقبال بسیار زیادی ارمنستان دله واقع بیه.[۱۶]
وی تاالآن شعرهای زیادی ره برگردون هکرده . وه شعرهای برخی از شاعران معاصر ایران ره به ارمنی برگردون هکرده و مجموعه‌های «کلید درم نور خورشید است» (کارهای شاعران معاصر ارمنی)، «شهد زردآلو و مثلث سیاه» (شعرهای ادوارد هاخوِردیان)، «پاییزی کاملن متفاوت» (شعرهای هوانس گریگوریان) و غیره.[۱۷]
هنر نقاشی و گرافیست
سرژ آواکیان (ولادت۱۳۱۷ش) گرافیست، نقاش و پایه‌گذار زیر مجموعه‌های نو رشتهٔ گرافیک ایران دله مانند طراحی حروف گرافیک تلویزیونی و چاپ گرافیک، .
از نظر هنر نقاشی ارمنیان ایران ون به نومهای: آندره سوروگین و آواک هایراپتیان (نقاش طبیعت و زندگی انسان) و میکائل شهبازیان و تیگران بازیل و مارکو گریگوریان (کوبیسم) نوم بوردن.
یرواند نهاپتیان (۱۲۹۲ - ۱۳۸۵ش)، نقاش و از پایه گذاران نقاشی آبرنگ ایران دله، جلفای اصفهان دله به دنیا بیموئه. تابلوهای کلیسای وانک جلفا و مسجد شاه (اصفهان) از شاهکارهای وی محسوب بونه.
موسیقی
تاریخ موسیقی ارمنیان ایران از سده هفدهم سرچشمه گیرنه و تا سده بیستم به صورت آوازهای عاشق‌ها تبلور یابنه. لیکن موسیقی به معنی امروزی از سده نوزدهم و مرز سده بیستم دله پدید بیموئه.
از جمله موسیقیدانون و رهبرون برجسته ارکستر ونه لئون گریگوریان ره نوم بوردن.
وه در سال ۱۳۱۹ش.(۱۹۴۰م.) تهران دله اقامت هکرده و گروه کر گوسان ره تشکیل هدا و
لئون گریگوریان سال ۱۳۳۶ش. (۱۹۵۷م.) دله تهران دله دربگزشته. »[۱۸]
اتا دیگر از چهرهای سرشناس موسیقی ارمنی ایران نیکول گالاندریان هسه. اپرای منظومه (پروانه) اثر هوانس تومانیان، اپرای (چوپان) و بسیاری از آثار گالاندریان (کلا" حدود ۱۰۰۰ اثر) در مجموعه‌های مختلف به چاپ رسیده‌اند. »[۱۹]
هامبارسوم گریگوریان از دیگر موسیقیدان معروف ارمنی هسه .
زمینه موسیقی دله نامهای برجسته‌ای چون:
امانوئل ملیک اصلانیان و لوریس چکناوریان و روبن گریگوریان و ژورا میناسیان و غیره قابل ذکرنه.
هنر تئاتر
تئاتر ارمنی ایران در اواخر سده نوزدهم تولد بیافته. دهه‌های ۷۰ و ۸۰ دله همین سده در تبریز، تهران و جلفای نو نخستین نمایش‌های مدرسه‌ای ارائه بیه. «مگردیچ تاشجیان، مانوئل ماروتیان، زوجهای کستانیان تاریخ تئاتر ارمنی ایران دله نقش به سزایی ایفا هکردنه.»
علوم، معماری، پزشکی
زمینه علوم و معماری دله تومی به نومهای وارتان هوانسیان و دکتر آلکساندر باغدیانس نام بوردن.
«باغدیانس عضو هئیت علمی شورای دانشکده علوم پایه پزشکی دانشگاه تهران و جزو ۹ دانشمند ممتاز ایران که جایزه البرز بیته رشته زیست‌شیمی و فیزیولوژی دله موفق به کشف نو هورمون از غده تیروئید بیه.»
از مهندسان معماری مشهور ارمنی تومی به آودیس اوهانجانیان و مارکار گالستیانس و گابریل گورکیان ره نوم بوردن.
مهندس گورگن پیچیکیاناتا دیگر از مهندس معمار معروف ارمنی هسه که اثر وه ره تومی به:
«شعبه مرکزی بانک ملی، مصلای (مسجد) شهر و پایانه اتوبوس‌ها و دانشکده پزشکی شهر قم دله هسه.»
از دیگر مهندس معمار تومی به اوژن آفتاندلیانس(۱۲۹۲-۱۳۷۶ش) نام بوردن.
در زمینه علوم به نومهای دیگر بر خرمی مانند:
دکتر گاگیک استاد دانشگاه تهران .
الکساندر آبیان و دکتر مارکار گریگوریان سرپرست سابق دانشکده مهندسی سازه دانشگاه صنعتی شریف مدتها رئیس کنفرانس بین‌المللی سازه‌های فضاکار و اتا از بنیانگذارون تحقیقات اینتا رشته دله هسه.
دکتر مانوئل بربریان از چهره‌های سرشناس ایران.
در زمینه پزشکی (آنیک استپانیان) اولین زن دندان‌پزشک ایرانی هسه که او در سال در سال ۱۹۱۲م تهران دله به دنیا بیموئه. وی دتر دکتر (آرتین استپانیان)، از بنیان‌گذاران دندان پزشکی نوین ایران هسه. .[۲۰]
نشریات ارمنی
دچییناز اواخر قرن نوزدهم میلادی نیاز به وجود نشریات ارمنی زبون جامعه کم جمعیت ارمنیان آن روز تهران دله احساس بیه. بر این اساس، نخستین نشریه ارمنی زبون چاپ ایران، یعنی هفته‌نامه شاویق[۲۱] (معنی کوره راه)، به مدت سه سال از ۱۸۹۴ ـ ۱۸۹۷م / ۱۲۷۳ ـ ۱۲۷۶ش، تهران دله به چاپ برسیه.
دومین نشریه ارمنی زبان ایران، هفته نامه آستق آرِوِلیان[۲۲] (به معنی ستارهٔ شرقی)، از ۱۸۹۶م تهران دله شروع به کار هکرده
از ۱۹۱۲م بار دیگر چاپ نشریات ارمنی زبان در تهران شروع بیه که به ترتیب سال انتشار عبارتنه از:
- هفته نامه آرشالویس[۲۳] (۱۹۱۲م). مدت انتشار: شش ماه (ارگان حزب داشناکسوتیون)، صاحب امتیاز: آرسن (خان) میکائیلیان، سردبیران: هووسپ هُوانسیان (ه. اِلمار) و زورا ساگینیان.
- هفته نامه آراوود[۲۴](به معنی صبح) (۱۹۱۹ـ۱۹۲۰م)، تعداد: هفتاد شماره (دومین ارگان حزب داشناکسوتیون)، سردبیر: هووسپ هُوانسیان.
- هفته نامه فکاهی ـ انتقادی بوبوخ[۲۵] (به معنی لولو) (۱۹۲۰ ـ۱۹۳۳م)، وابسته به جریان فکری چپ، سردبیر: هایک گاراگاش.
- هوریزون[۲۶](به معنی افق) (۱۹۲۰م)، گاهنامه وابسته به نهضت چپ، مدت انتشار: یک سال، صاحب امتیاز: هاروتیون پطروسیان (ه. جرماک)، سردبیر: سیمون سیمونیان.
- ایرانی آشخاتاوور[۲۷] (به معنی رنجبران ایران) (۱۹۲۰ـ۱۹۲۱م)، وابسته به جریان فکری چپ، صاحب امتیاز: هاروتیون پطروسیان.
- هفته نامه نورگیانک[۲۸] (به معنی حیات نو) (۱۹۲۲ـ ۱۹۲۷م)، صاحب امتیاز: استپان خانبابیان و سپس وارطان هُوانسیان، سردبیر: اونیک مخیتاریان.
- گاقاپار[۲۹](به معنی عقیده) (۱۹۲۵ ـ ۱۹۲۷م)، نشریهٔ اجتماعی، سیاسی و ادبی، صاحب امتیاز: آ. بِگیان، سردبیر: آ. قازاریان،.
- فصلنامه فرهنگی پیمان
- آلیک (روزنامه)
- رافی، سالنامه، تقویم(۱۹۴۱م)
- نائیری، سالنامه، تقویم(۱۹۵۳)
- آرارات ۱۹۶۰/۱۹۵۹م ماهنامه ورزشی آرارات صاحب امتیاز و مدیر مسئول و سردبیر آن سواک ساگینیان مدیر باشگاه آرارات بیه.
تعدادی از نشریات ارمنیان جلفای اصفهان دله
- نور جوقایی لرابر (پیام آور جلفای نو) ۱۹۰۴ تا ۱۹۰۸ ماهنامه دینی و خبری، صاحب امتیاز و سردبیر اسقف باگراد وارتازاریان
- نور جوقایی آودابار ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۱م هفته نامه دینی و خبری
تعدادی از نشریات ارمنیان تبریز دله
- گوردز (کار) ۱۹۰۳م هفته نامه دینی و خبری سردبیر خلیفه یقیشه مرادیان، خلیفه ارمنیان آذربایجان
- آرواد (بامداد) هفته نامه سیاسی، اجتماعی، ادبی و اقتصادی ارگان حزب داشناکسوتیون ارمنیان تبریز
- آقاقان ۱۹۱۲م تا ۱۹۱۳ فصلنامه ارگان انجمن روستاییان آقاقان
- گغاسر (هنر دوست) ۱۹۱۹م ماهنامه ادبی و هنری دانش آموزان مدارس ارمنیان تبریز سردبیر موشق هوهانسیان
نظام کلیسایی ارمنیون ایران و نقش اون
دچیینکلیسا در زندگی ارمنیان نقش بسیار مهمی دارنه. همه مراسم مذهبی ارمنیان، از روز تولد تا مرگ، کلیسا دله برگزار بونه. کلیسای حواری ارمنی:اکثریت مطلق ارمنیان عضو اینتا کلیسا هستنه که قدیمی ترین کلیسای ارمنی هسه.
ایران دله سه حوزه اسقفی وجود دارنه:
حوزه اسقفی خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان، خلیفه‌گری ارامنه تهران، خلیفه‌گری ارامنه اصفهان. کلیساهای ارمنی کاتولیک، پروتستان، جمعیت براری، ادونتیست و کلیسای جماعت ربانی که پس از انقلاب فعال بیه در ایران وجود دارننه و کار کننه.
کلیساهای ارمنی
دچییناز کلیساهای تهران ره تومی به کلیسای سورپ گئورگ و کلیسای مریم مقدس (تهران) و کلیسای سرکیس مقدس نوم بوردن.
کلیساهای قدیمی تهران می‌توان به:
کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس از دیگر کلیساهای تهران ونه از:
کلیسای مریم مقدس در خیابان میرزا کوچک خان، کلیسای سورپ کلیسای تارگمانچاتس در وحیدیه، سورپ وارتان حشمتیه، کلیسای گریگور لوساووریچ مقدس مجیدیه و میناس مقدس در ده ونک نوم بوردن.
ارمنیان کاتولیک نیز کلیسایی به نوم گریگور لوساوریچ مقدس دارننه که سالهای ۱۹۵۰-۵۴ دله بنا بیه . کلیسای ارمنیان پروتستان نیز سال ۱۹۴۶ دله بنا بیه هوانس مقدس نوم دارنه.
از دیگر کلیساهای معروف و قدیمی ارمنیان در سایر شهرهای ایران ره تومی به:
«کلیسای وانک،کلیسای سن استپانوس،سیاه کلیسا،کلیسای ارامنه‌آبادان،کلیسای ارامنه معموره» ره نوم بوردن.
وابسته جستارون
دچیینپانویس
دچی‌ین- ↑ ژان دیالافوآ، ایران-کلده و آشور، ترجمه علی محمد فره وشی، کتابفروشی خیام، تهران،1361، ص 217
- ↑ گلریز، سیدمحمدعلی، مینودر یا باب الجنهٔ قزوین، قزوین، انتشارات طه،1368، چ1، دانشگاه تهران،1337، ص512
- ↑ Sir Der Merketin
- ↑ سفرنامهٔ برادران شرلی در زمان شاه عباس کبیر، ترجمهٔ آوانس با مقدمه و توضیحات دکتر محبت آیین، تهران، منوچهری،1357، ص191
- ↑ Voyage de Chevalier Chardin en Perse, ed, L.Langels. Paris p. 400
- ↑ Coruelle le Bruyn
- ↑ سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، دفتر دوم، ص1151
- ↑ گلریز، سیدمحمدعلی، مینودر یا باب الجنهٔ قزوین، قزوین، انتشارات طه،1368، چ1، دانشگاه تهران،1337، ص512
- ↑ معتضد، خسرو، حاج امین الضرب، تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران، تهران، انتشارات جانزاده،1366، صص645 ـ648.
- ↑ سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، دفتر دوم، صص1152 ـ1153.
- ↑ آلمار هوسپیان، نگاهی به زندگی ارمنیان تهران در گذشته نزدیک، سالنامه رافی، جلد اول،1969م، ص 267
- ↑ یاکوب پولاک، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاوس جهانداری، انتشارات خوارزمی، تهران،۱۳۶۱، صفحه ۲۹۷
- ↑ آرشاک آلبویاجیان، تاریخ مهاجرت ارمنیان، جلد دوم، چاپ نور آستق، قاهره،۱۹۵۵، ص ۲۶۰
- ↑ کارلا سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، انتشارات نشر نو، تهران،۱۳۶۳، ص ۲۹۴
- ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲،۱۳،۱۴ جلد پنجم، انتشارات کتابفروشی زوار، تهران،۱۳۵۷، ص۱۱۳
- ↑ http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13920518000033
- ↑ https://web.archive.org/web/20140704051749/http://vahearmen.com/
- ↑ https://web.archive.org/web/20130829063654/http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=8C7C1271-3DC5-403C-A98D-5242E0689ACA
- ↑ https://web.archive.org/web/20150924070053/http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=42EA6C69-643A-42FD-BB45-BD068F5B6B96
- ↑ http://www.dandane.ir/آنیک-استپانیان-آویدیان/
- ↑ Shavigh
- ↑ Astgh Arevelian
- ↑ Arshaluys
- ↑ Aravot
- ↑ Bobokh
- ↑ Horizon
- ↑ Irani Ashkhatavor
- ↑ norkyank
- ↑ Gaghapar
- فارسی ویکی‌پدیا بازدید: ۹ تیر 139۳.
منابع
دچی‌ین- کتاب ارمنیان ایران، آندرانیک هوویان،۱۳۸۰، شابک ۲-۰۰۷-۳۶۳-۹۶۴. آندرانیک هویان، کارمند وزارت فرهنگ سابق و مدیرکل سابق فرهنگ و هنر استانهای زنجان و گرگان بود.[[۱]]
- دیپلمات‌های ارمنی در دوران قاجار، نویسنده: دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی، فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۳۹ - سال دهم - بهار 1386 [۲]
- دائرةالمعارف بزرگ ارمنی، ایروان ۱۹۷۸
- ارمنیون ایران، نازار گورویانس، تهران ۱۹۶۸
- مهاجرنشین‌های ارمنی امروز، س. گاسپاریان، ایروان ۱۹۶۲
- تاریخ مختصر مهاجرنشین‌های ارمنی، دو جلد آ. آبراهامیان، ایروان ۱۹۶۴-۶۷
- ایرانیان ارمنی، اسماعیل رائین، تهران ۱۳۵۶
- هم میهنان نقش آفرین مسیحی، عباسعلی صالحی تهران:بی تا
- تاریخ جراید و مجلات ایران، محمد صدر هاشمی، اصفهان ۱۳۶۳-۶۴
- رسم التواریخ، محمد هاشم، به کوشش محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸
- تاریخ تهران، عبدالعزیز جواهر کلام، تهران ۱۳۵۷
- تهران قدیم، جعفر شهری، تهران ۱۳۵۷
- ورزشکاران نامی ارمنی ایرانی، نویسنده آلفرد هاوان، انتشارات نائیری،۱۳۹۰، شابک:۷-۱۷-۵۳۰۷-۶۰۰-۹۷۸
- درآمدی بر چگونگی حیات اجتماعی و فرهنگی ارمنیان قزوین، نویسنده: دکتر ناصر تکمیل همایون، فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۲۸ - سال هشتم - تابستان ۱۳۸۳
- نقش جامعه ایرانیان ارمنی در ظهور معماری مدرن شهر تهران
- عباس اقبال آشتیانی، میرزا تقی خان امیرکبیر، تهران۱۳۶۳ چاپ سوم ص۱۵۸
- فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، جلد اول تهران۱۳۵۴ ص۳۵۷
- مهدی بامداد، شرح رجال ایران، جلد اول تهران ۱۳۵۷ ص۴۹۲
- Այս հոդվածը տեղադրելէ է ժիլբերտ Աղաջանյանը