گرگان سرخ دیوار
گرگان ِسرخ ِدیفار یا خلاصتاً سرخ ديوار اتا تاریخی دیواری هسه که مازرون دریای پَلی جه ناحیه گمیشان دله جه شروع بونه و تا شمال شرق کلاله ادامه پيدا کانده. اسا تقریبا تموم اینتا دیوار از بين بورده و تنها قسمتاي کچيکی از وه که خاک سَر دیّه، بموندسته.[۲][۳].
گرگان دیوار  گرگون دیوار ِهوایی نخشه 
 |
این دیوار دومین گتِ دیواری هسته که وجود دارنه؛ چین دیوار (شش هزار کیلومتر جه) ونجه گتته هسته.[۴] بعضی منابع آلمان سمیز دیوار (طول ۵۴۸ کیلومتر جه) ره هم ونجه گتته دونّه و گانّه وه سومین گت دیوار هسته.[۵].
اسم اينتا ديوار
دچییناز اونجه که اینتا دیوار در جنوب دهستان (در ترکمنستون فعلي) و شمال گمیشان آغاز بي‌یه و از نزدیکاي گرگان و روخنه گرگان هم عبور کرده به این اسم نیز وه ره گتنه. همچنین محمد بن نجیب بکران در جهان نامه نام اینتا دیوار ره تجنبار بنويشته[۶] و آرنه باستان‌شناس سوئدی نیز در تپه‌های باستانی دشت گرگان به این نام اشاره دارنه.
بساتن
دچیینویشتر تاریخ‌نگاران بر این باورنه انوشیروان ساسانی این دیوار ره بنا بشته، اما گردیزی در زین الخبار آغاز بساتن وه ره به یزدگرد اول و تموم بين وه ره به انوشیروان نسبت دنه[۷]. مارکوارت نیز در شهرستان‌های ایران به بساتن اینتا دیوار توسط یزدگرد و بساتن شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کمش تپه توسط آژی‌دهاک اشاره کنه[۸]. سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر وه توسط مازیار فرمانروای طبرستان خبر دنه[۹].
بسیاری از کارشناسان براین باورنه دیوار تاریخی گرگان همزمون با دیوار چین ساخته بيه و هر دوتا برای مقابله با مهاجماني به اسم هپتال‌ها که از شمال وارد بينه ساخته بيه.[۱۰].
ابن اسفندیار، پر تاریخ مازندران و نویسنده کتاب تاریخ طبرستان، و رابینو، نویسنده فرنگی دوره قاجاریه، در شِ کتب بساتن اینتا دیوار ره به فرخان بزرگ که از سلسله دابویگان تبرستانبيه نام بوردنه.[۱۱]
اتفاق نظر دره که اینتا دیوار برای جلوگیری از ترکتازي قبيله هاي صحرانورد بساته بيه، ابن خردادبه در مسالک و الممالک از تصرف اینتا دیوار به‌دست صول (چول) پادشاه ترکان نویسنه و ثعالبی نیز در غرور ملوک فرس و سیرهم نام دیوار ره دربند صول یا دروازه صول نویسنه[۱۲].
مکون
دچی‌ین سرخ ديوار گرگان از ساحل کمش تپه در اترک‌روخنه ِجنوب و بندر ترکمن ِشومال شروع بونه،اما ونه آخر به روشنی مشخص نیه. مصب گرگان ِروخنه و یا قله کوه علی آباد.
سال ۱۳۱۶ گادِر، اریک اشمیت خلبانی آمریکایی که شه بالون جه نقاط باستونی ایران جا عکاسی کارده، منطقه گرگان دله متوجه اتا دیوار سِرخ رنگ بيّه که سمت دریا جه به طرف کوه‌ئون پیش‌کمر شی‌یه. عکس برداری‌ئون وه اسناد مهمی ره باستون‌شناسون بعدی وسّه برجای بی‌یشته. سال۱۳۵۰ گادر، ممد یوسف کیانی باستون‌شناس ایرانی با انجام مطالعاتی طول دیوار ره حدود ۱۷۵ کیلومتر برآورد هکرده[۱۳].
اندازه
دچیینارقام گوناگونی در مورد طول اینتا دیوار وجود دارنه، از پنج[۱۴] تا صد و هشتاد فرسنگ[۱۵]، که ممکن هسه به دلیل نابودی بخش‌هایی از دیوار و همچنین تکه تکه بينش باشه. در اینتا مورد نجیب بکران به دیواری که از درگز تا سرخس ادامه پيدا کنه اشاره هکرده و گنه «معلوم نيست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است...»[۱۶]
در مورد جنس دیوار هم حرفاي گوناگونی وجود دارنه؛ بلاذری آن ره از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر (بخشی از آن) و نجیب بکران از خشت بَپِتْ بنویشتنه. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون بيموئه، از گت آجر ب ساته بيه.
بررسیهای گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشون دنه در بساتن اینتا گت دیوار ده‌ها میلیون قالب آجر به کار بورده.اونا اتا خله شاهد از کوره و کارگاه بساتن آجر در طول دیوار و در فواصل نزیک به اونتا پيدا هکردنه که نشون دهنده اتا خله گت کارگاه صنعتی برایبساتن اينتا ديوار هسه.
طبق برآوردها۳۰هزار سرباز تونسنه در طول دیوار مستقر بون. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش کِلِنْ و زغالای به جا بمونسه در آجرپج خنه، نشون هدانه که قدمت دیوار به قرنای پنج و ششم میلادی رسنه[۱۷].
آثار تاریخی
دچییناز گت سرخ دیوار گرگان در اتا خله بنوشته‌ئون تاریخی دله یاد بيّه. از جمله اینان:
- ۲۵۰ هجری: بلاذری در فتوح البلدان دله
- ۲۹۰ هجری: ابن فقیه البلدان دله
- ۳۰۰ هجری: ابن خردادبه مسالک و الممالک دله
- ۳۷۲ هجری: حدود العالم من المشرق الی المغرب
- قرن چهارم: فردوسی شاهنامه دله
- قرن پنجم: ثعالبی، غرور ملوک فرس و سیرهم
- ۴۴۳ هجری: گردیزی، زین‌الاخبار
- ۶۰۵ هجری: ممد نجیب بکران، جهون نامه
آثار معاصر
دچیینشماری از کتب تاریخدانان معاصر که در مورد گت سرخ دیوار گرگان بنويشتنه؛
- مارکوارت در شهرستون‌ئون ایران دله
- رابینو سفرنامه مازندران و استراباد دله
- رومن گیرشمن ایران آغاز ایسلام تا ساسانیون دله
- سعید نفیسی تاریخ تمدن ایران ساسانی دله
- مسیح ذبیحی استراباد نومه دله
- اسدالله معینی جغرافیای تاریخی گرگان و دشت دله
- امین گلی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها
- لسترنج در سرزمین‌های خلافت شرقی
پیشینه
دچیینقدمت اینتا دیوار که از گل آجر سرخ رنگ ساخته بيه به دوره ساسانی برگردنه. یک تیم باستان‌شناسی مرکب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق بينه تاریخ احداث اونتا ره سده ۵ و یا ۶ میلادی تعیین هکنن. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتنه از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بينه. بنابراین دیوار تونسه محل رخنه این اقوام ره به داخل ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران دونه [۱۸].
پیروز، پادشاه ساسانی در سال های۴۵۹ تا۴۸۴میلادی زمانی که بااسپه هون‌ها نبرد کرده مدتی ره به طور متناوب در منطقه گرگان بگذرانيه بنابراین احتمالا وه یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از وه) برای محفاظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار ره بساته.
تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان دنه که حداقل تا یک قرن پس از بساته بين فعال بيه و نشونه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده بونه اما بعد از آن به عللی متروک بيه.
از جمله دلایل متروک بين اینتا تاسیسات دفاعی تونه نیاز به حضور سربازان ویشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بي بو [۱۹]..
اهمیت تاریخی
دچییناینتا دیوار از دیوار هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند بساته بيه طولانی‌تر و از خله از بخش‌های دیوار چین، بیش از هزار سال کهن‌تر هسه. تصور بونه که اینتا دیوار سومین گت ديوار تاریخی (بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان) جهان و گت ترين دیوار آجری دنیا باشه. اینتا دیوار همچنین طولانی‌ترین اثر تاریخی ایران هسه که طی ۹۰ سال بساته بيه.
بررسیهای باستان‌شناسی نشون دنه که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشتنه و یا حتی از آن پیشی بيتنه. بررسیهای اخیر اینتا دیوار، بینشی اروپایی مدار ره نسبت به تاریخ جهان به چالش کشنه.
پانویس
دچی‌ین- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ نشانی اینترنتی: https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6199/.
- ↑ "باستان‌شناسا برای پيدا هکردن امتداد دیوار گرگان و «تمیشه» به درياي مازندران میروند". خبرگزاری میراث فرهنگی، ۱۳۸۵/۳/۲۳. هارشی‌یه بیی ۲۰ نوامبر ۲۰۰۸ گادِر.
- ↑ «دیوار گرگان ؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک، ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. هارشی‌یه بیی ۰۸ خرداد ۱۳۸۹ گادِر.
- ↑ https://web.archive.org/web/20110928144242/http://www.shc.ed.ac.uk/staff/academic/esauer/pubs/iranian_walls.pdf
- ↑ «دیوار گرگان ؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک، ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. هارشی‌یه بیی ۰۸ خرداد ۱۳۸۹ گادِر.
- ↑ محمد بن نجیب بکران، جهان نامه، به کوشش محمدامین ریاحی، ابن سینا، ۱۳۴۲، ص ۸۲
- ↑ گردیزی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، بنیاد فرهنگ، ص ۳۱
- ↑ مارکوارت، شهرستان‌های ایران، ص ۴۱۹ و ۴۲۰
- ↑ سعید نفیسی، تاریخ تمدن ایران ساسانی، ص ۱۵۳
- ↑ "باستان‌شناسان برای پيدا کردن امتداد دیوار گرگان و «تمیشه» به خزر میروند". خبرگزاری میراث فرهنگی، ۱۳۸۵/۳/۲۳. هارشی‌یه بیی ۲۰ نوامبر ۲۰۰۸ گادِر.
- ↑ رابینو، تاریخ مازندران و استرآباد
- ↑ ثعالبی، غرور ملوک فرس و سیرهم، زوتنبرگ، ص ۶۱۱
- ↑ «دیوار گرگان ؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک، ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. هارشی‌یه بیی ۰۸ خرداد ۱۳۸۹ گادِر.
- ↑ ثعالبی، غرور ملوک فرس و سیرهم، زوتنبرگ، ص ۶۱۱
- ↑ مارکوارت، شهرستان‌های ایران، ص ۴۲۰
- ↑ محمد نجیب بکران، جهان نامه، به کوشش محمدامین ریاحی، ابن سینا، ص ۸۲
- ↑ «دیوار گرگان ؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک، ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. هارشی‌یه بیی ۰۸ خرداد ۱۳۸۹ گادِر.
- ↑ «دیوار گرگان ؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک، ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. هارشی‌یه بیی ۰۸ خرداد ۱۳۸۹ گادِر.
- ↑ «دیوار گرگان ؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک، ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. هارشی‌یه بیی ۰۸ خرداد ۱۳۸۹ گادِر.
منابع
دچی‌ین- قاسمیان، مونا (۱۳۸۶)، دیوار گرگان: سومین دیوار بزرگ دنیا، روزنامه اعتماد، یکشنبه، ۱۵ مهر ۱۳۸۶، شماره ۱۵۰۸. [۱]
- کیانی، محمد یوسف، گرگان، دانشنامه ایرانیکا (انگلیسی) نسخه آنلاین [۲]
- اسمیت، الترا نی، قدمت دیوار بزرگ گرگان به دوره ساسانی می‌رسد، بی بی سی فارسی، ۳ اسفند ۱۳۸۶ [۳]
- ويكي پدياي فارسي
- Omrani Rekavandi, H., Sauer, E., Wilkinson, T. & Nokandeh, J. (۲۰۰۸), The enigma of the red snake, Current World Archaeology, [۴]