کیا افراسیاب چلاوی
کیا افراسیاب چلاوی اتا تبرستونی سیاستمدار، شاعر، سپهسالار و فرمانروا، چلاویون ِخاندان جه بی‌یه. افراسیاب اوایل فخرالدوله حسن باوندی ِحکومت گادِر سپهسالاری جه بَرِسی‌یه ولی ات‌کم بگذشته په وه ره بَکاشته و شه چلاویون ِسلسله ره بساته و اینتی میون سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹ میلادی تبرستون ِحکومت سَر دَیّه.
| کیا افراسیاب چلاوی | |
|---|---|
| چُلاویِ کیا | |
 اون جاهان که آبی یا آبی-ونوشه هستنه ره افراسیاب کنترل داشته. | |
| زمون | ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹ میلادی |
| بمردن ِجا | آمل، جلالکِ مارپرچیم ِجنگ دله |
| پیش از | مرعشیون |
| پس از | باوندیون |
| سلسله | چلاویون |
| وچون | علی، محمد، اسکندر و… |
| دین | اسلام، تشیع[۱] |
کیا افراسیاب که تیناری نَتونِسته تبرستون ره کنترل داره، اتا معروف مِلّا مِنبِر په بورده. میرقوام‌الدین مرعشی، که وه ره میربزرگ هم گاتنه، اتا گتِ مِلّا بی‌یه که سربدارون ِتفکرات ره مازرون دله بیارده و ات‌خله په‌رو جمع هاکرده، افراسیاب هم ونه کومِک جه شه حکومت ره قوی‌ته هاکرده. افراسیاب و میربزرگ میون کم‌کم اختلاف دَکِته و وشون همدیگه جه سِوا بَیینه و تا جایی پیش بوردنه که جلالک مارپرچیم جنگ دله مرعشیون ِپه‌روون افراسیاب ره بَکاشتنه و ونه سامون ره مرعشیون بَییتنه شه وسّه.
کیا افراسیاب مازرونی ادبیات دله هم اتا تأثیرگزار ِشاعر هسته. وه ات‌خله دِبیتی این زوون جه بائوته که ات‌سری ظهیرالدین مرعشی ِکتاب دله دَره و ات‌سری ره هم اتا اسکندرنومه‌ی وسط الحاقی بَنویشتنه که پیدا بیّه.
کیا افراسیاب وَچون، ونه بَمردِن په، تبرستون جه فرار هاکردنه. اسکندر شیخی، که افراسیاب ِپچیک ریکا بی‌یه، چن سال په‌یی‌ته تیمور ِهِمراهی وَردگردسته آمل دله و این شهر ِحکومت ره تیموریون ِنوم جه اداره کارده.
باوندیون
دچیینساسانیون ِرِقِدبوردِن په جه تبرستون دله مستقل یا نیمه‌مستقل حکومت‌ها دَیینه، که وشون دله باوندیون ِسلسله اتا معروف ِخاندان هستنه.[۲] باوندیون ِاسپهبدون ره، چون وشون ِحکومت ِدوره طولانی بی‌یه، سه‌تا چِلّه (=شاخه) دله تقسیم کانّه: اولین دوره ملک‌الجبال، دومین دوره اسپهبدیه و سومین دوره کین‌خواریه هسته.
کین‌خواریه (باوندیون ِآخرین چلّه) ره حسام‌الدوله اردشیر سال ۶۳۵ هجری قمری بِساته. این چِلّه‌ی اسپهبدون ویشته ایلخانان ِدستور په حکومت داشتنه و وشون سامون محدود بی‌یه. این وضع تا قرن هشتم هجری که باوندیون کوچ هاکردنه رستمدار دله، دمباله داشته.[۳]
باوندیون بِریمی (= خارجی) اوضاع
دچیینشابلون:هارشین فخرالدوله حسن ِگادِر (کین‌خواریه‌ی ِاسپهبدون جه) سربدارون قدرتمند بَیینه و امیر مسعود (سربدارون ِحاکم) خراسان تا تبرستون ره تحت نظر بَییته و حتی بتونسته قومس، جرجان و استرآباد ره بَییره. وه وقتی این مناطق ره بَییته، خاسته تبرستون ره هم حمله هاکِنه.[۴][۵] فخرالدوله حسن که امیرمسعود ِبخاستی چیون جه آشنا بی‌یه و ونه نقشه ره دونِسته، ونجه صلح هاکرده و مسعود ره آمل دله راه هِدا ولی اتا توطئه جه وه ره شهر دله گیر دِمبِدا و بَکاشته.[۶]
باوندیون دِلهیی (= داخلی) اوضاع
دچیینفخرالدوله حسن که بتونسته سربدارون ِشر جه راحت بَوو، اسا دِتا دله‌یی قدرت جه وسّه سَر هاکِنه. این دِتا قدرت چلاویون و جلالیون بینه که همدیگه جه رقابت و دشمنی داشتنه و وشون ِرقابت تبرستون ِاوضاع ره خِراب هاکرد بی‌یه. این دِتا خاندان ِآدِمون هم باوندی حکومت ِوزیرون و درباریون ره تشکیل دانه[۷] و وشون ِدشمِنی انگیزه خانوادگی منافع بی‌یه.[۸]
افراسیاب، چلاویون ِرهبر، حسن باوندی ِ«بِرار زن» هم بی‌یه و ونه انتخاب جه باوندیون ِارتش ِسپهسالار بَییبی‌یه. افراسیاب ِدَئیشتِن (=انتخاب هاکردِن) چلاویون ِقدرت ره ویشته کارده و موازنه ره بهم زوئه، همینسه جلالیون ره وَر بَخارده و بوردنه رویان ِاستاندار و پادوسپانیان ِسلسله‌ی ِحاکم، جلال‌الدوله اسکندر، پَلی شکایت و ونجه بِخاستنه فخرالدوله جه هاپه.[۹] پادوسپانیون ِحاکم اتا گتِ لشکر جه باوندیون ره حمله هاکرده. فخرالدوله که پادوسپانیون ِلشکر ره بَدی‌یه، بَفهمِسته که نتونده ونه دیم‌به‌دیم مقاومت هاکنه و جلالیون جه صلح‌بخا بَیّه[۱۰] و تلاش هاکرده که جلالی و چلاوی ِدِتا خاندان ره آشتی هاده و موزانه ره وَردِگاردِنه ولی افراسیاب چلاوی ره این کار جه خاشِش نِمو.[۱۱][۱۲]
افراسیاب چلاوی خاسته فخرالدوله‌ی ِمحبوبیت ره کم‌ته هاکِنه و ونه نزدیکون ره ونجه دورته هاکنه.[۱۳] افراسیاب اول «درویشی و سرداری ِگپ»[یادداشت‌ها ۱] ره راه دینگوئه که اون گادِر خراسان دله خله مطرح بی‌یه و اصرار داشته که فخرالدوله هم این مسلک ِپه بوره.[۱۴] افراسیاب چن وقت بگذشته په، بائوته که فخرالدوله حسن ونه زِنای ِکیجا (افراسیاب ِخورد ِکیجا) ره بِگائه ولی این کارها جه نتونسته شه هدف جه بَرِسه و آخرسری ۲۷ محرم ۷۵۰ هجری، شه دِتا ریکا که وشون نوم «کیا محمد» و «کیا علی» بی‌یه، جه بخاسته که فخرالدوله ره بَکاشِن و این دِ نفر وقتی دَیینه فخرالدوله وسّه گرمابه دله شاهنومه سوت‌خونی کاردنه، وه ره بَکاشتنه.[۱۵][۱۶]
چلاوی–مرعشی ِاتحاد
دچیینفخرالدوله حسن ِبَمردِن په، وِنه وَچون جلال‌الدوله اسکندر جه پناه بخاستنه و یک سال په‌یی‌ته اسکندر فخرالدوله‌ی ِانتقام بَییتن وسّه آمل ره لشکر دَکشی‌یه ولی با اون‌که «کیا محمد» ره بَکاشته؛ جنگ دله شکست بخارده و وَردِگِرسته. مردِم میون هم خله‌ها چلاویون ِحکومت جه مخالف بینه و کیا جلال متمیر (فیروزکوه ِقلعه ِحاکم)، کیا اسکندر سیاوش (فیروزکوه ِولایت ِحاکم)، پولادقبا (دماوند ِحاکم) و کیا حسن (لاریجان ِمله‌ئون ِحاکم) بعضی گت ِآدِمون جه بینه که حسن ِبَمردن جه متأسف بَیینه و چلاویون جه ناراضی بینه؛[۱۷] ولی پادوسپانیون ِشکست بخاردِن ِمهم‌ترین دلیل قوام‌الدین مرعشی ِحمایت بی‌یه.[۱۸] کیا افراسیاب که هیچ حامی و پشتیبونی نِداشته، این مِلّا جه رابطه ایجاد هاکرده و کم‌کم شه حکومت ره ونه په‌روون کومِک جه قوی‌ته هاکرده.[۱۹]
قوام‌الدین سربدارون ِسامون دله دَیی‌یه و وقتی وَردِگِرسته تبرستون، همون موقع بَیی‌یه که چلاویون و جلالیون ِمیون آشتی بَییبی‌یه. اون گادِر که کیا افرسیاب ِریکا فخرالدوله حسن ره بَکاشته[۲۰] وه مصلحتاً شه ره قوام‌الدین ِمُرید سِراق هِدا تا ونه نفوذ جه مردِم دله استفاده هاکنه.[۲۱] این مسئله اَنده دِمباله پیدا هاکرده که قوام‌الدین کیا افراسیاب ِاتا ریکا لقب ره بی‌یشته «شیخی».[۲۲] ظهیرالدین مرعشی تبرستون و رویان و مازرون تاریخ ِکتاب دله این اتحاد خَوری بنویشته:
| « | … مازرون ِمردم که بَدینه وشون ِرئیس «حضرت سید هدایت قباب» جه ارادِت دانّه و سید ره شه مقتدا دونده و ونه مرید بیّه… جوق‌جوق و فوج‌فوج و گروه‌گروه شینه سید پَلی و توبه کاردنه و وه ره شه مقتدا قرار دانه.[۲۳][۲۴] | » |
قوام‌الدین ِموافقت ِدلیل هم کیاافراسیاب جه این بی‌یه که شه هوادارون ره اینتی ویشته هاکِنه و ونه نوم ره معروف‌ته بَواشه.[۲۵] منوچهر ستوده مازرون درویشون ِکتاب دله بنویشته:
| « | خواص که خاستنه شه وضع و موقع ره بِتتر و قوی‌ته هاکِنن و عوام هم که خاستنه ویشته دِنیا جه سهم بَوِرِن، اتا سِفره سَر هِنیشتنه.[۲۶] | » |
مرعشیون و چلاویون ِسِوا بَیّن
دچی‌ین
██ دابو (مرعشیون ِمَله)
██ چلاو (چلاویون ِمَله)
اساره: آمل (تبرستون ِاون زمون ِنیشتنگا)قوام‌الدین ِایدئولوژیکی نظریات و ونه گپون باعث بَیینه که کیا افرسیاب ره ونجه ترس بَیره.[۲۷] کیا افراسیاب ِنگرانی این بی‌یه که تبرستون ِمردم قوام‌الدین ِجذب بَواشِن و اونچی که تبرستون علویون و سربدارون جه بَدی‌بینه یا بِشناس‌بینه وسّه، اتا دینی حکومت په دَوون و بِخائِن چلاوی حکومت ره تهدید هاکِنن. میرقوام‌الدین خله ساده‌پوش بی‌یه و ساده غذا خارده و شه نظریات دله مساوات ره عملاً سِراق دائه و کیا افراسیاب هم اوایل این نظریات په دَیی‌یه ولی وقتی حکومت جه بَرسی‌یه دیگه اینان کارها ره نَکارده و درویشی زندگی جه دوری هاکرده.[۲۸]
این فرق و فَسِلون باعث بَیینه که افراسیاب مرعشیون جه سِوا بَواشه و وشون جه وه ره ترس بَییره.[۲۹][۳۰] این مسائل ِپه، کیا افراسیاب ات‌سری سُنّی مِلّائون جه مشورت هاکرده[۳۱] و تصمیم بَییته که یا قوام‌الدین ره مجبور هاکِنه که درویشی زندگی جه دَس بَکشه یا وه ره بایکوت هاکنه[۳۲] آخرسر هم قوام‌الدین ره دِمبِدائه زندون.[۳۳]
قوام‌الدین ِزندونی بیّن په، افراسیاب جلالیون جه صلح هاکرده و وشون جه مشورت بخاسته. همین گادِر قوام‌الدین ِاتا ریکا ره قولِنج بَییته و مریضی جه بمرده. این اتفاق باعث بیّه مرعشیون ِپه‌روون خشمگین بَواشِن و این اتفاق ره قوام‌الدین ِکرامات جه دونِن و ونه آزادی ره بِخائِن و اینتی افراسیاب ره مجبور هاکردنه که وه ره آزاد هاکِنن.[۳۴]
جلالکِ مارِ پرچیم
دچیینقوامالدین وقتی زندون جه آزاد بیّه، شه حامیون و فامیل‌ها هِمراه بورده دابو دله و شه دفاعی آمادگی ره ویشته هاکرده. اتا جنگ دله که سال ۷۶۰ هجری قمری جلالک مار پرچیم ِنوم جه اتفاق دَکِته، مازرون ِدرویشون قوام‌الدین ِرهبری جه بتونِستنه چلاویون ِارتش ره شکست هادِن.[۳۵] [۳۶] این جنگ دله افراسیاب چلاوی و ونه چارتا ریکا بَمِردنه و ونه بعضی حامیون و ونه آخرین ریکا، اسکندر شیخی، جنگ ِمیدون جه فرار هاکردنه و دَربوردنه که مَیِّن کانده که چلاویون این زمون دیگه تبرستون ِمردم دله دیگه حامی نداشتنه.[۳۷]
ادبیات
دچی‌ین
شابلون:هارشین نظامی گنجوی ِکتابون دله که پاریس ِموزه‌ئون دله کَتِنه، مخزن‌الاسرار و خسرو و شیرین میون خیام ِبعضی شعرون ره بنویشتنه و اسکندرنومه دله هم ات‌خله «دِ بیتی» ره مازرونی زوون جه اتا الحاقی خط جه بنویشتنه که نسبتاً قدیمی هم هستنه. این رباعیات ِوزن، ایرانیون – و لااقل تبرستونیون – ِملی وزن هسته و خلیل بن احمد ِبحریات جه نینه.[۳۸]
این دِ بیتی‌های ِشاعرون «امیر افراسیاب»، «امیر داوود» و «حسن کیا» هستنه که وشون دله اولین نفر کیا افراسیاب چلاوی هسته و دِ نفر دیگه ونه معاصرون و اطرافیون جه هستنه. کیا افراسیاب چلاوی جه سه‌تا دِبیتی دیگه هم تبرستون و رویان و مازرون تاریخ ِکتاب دله وجود دانّه.[۳۹]
این دِبیتی‌ها مازرونی زوون ِتاریخ و ادبیات دله خله ارزش دارنه؛ این زوون ِقدیمی‌ترین بنویشته‌ئونی که هَنتا باقی بموندستنه، قرن‌های چاروم تا نهم هجری قمری هستنه و ۱۲ بیتی که افراسیاب ِشِنه یک‌پنجم شعرونی هستنه که این مجموعه دله دَرنه. افراسیاب ِشعرون این مجموعه دله بقیه جه راحت‌ته بَخوندسته وانّه و اَمه اِسایی زوون جه نزدیک‌ته هستنه.[۴۰] اتا فرق دیگه که این شعرون بقیه‌ی اشعار جه دارنه، این هسته که اینان ِشعر بائوتِن ِدلیل ره نَنویشتنه.[۴۱]
این اشعار آخرین شعرونی هستنه که مازرونی زوون جه بائوته بَیینه؛ چون وقتی تبرستون ِساسانی‌تبار ِسلسله‌ئون رِقِد بوردنه دیگه مازرونی ِبزمی و رزمی ادبیات هم سَر بَیّه.[۴۲] تمام الفاظ این شعرون دله مازرونی زوون ِاصیل ِآوانگاری جه بَنویشته بَیینه ولی وشون دله «فارسی‌گرایی» هم بَدی‌یه وانه. مثلاً «ا» جه «و» بَدِل استفاده هاکردنه.[یادداشت‌ها ۲][۴۳]
وابسته جستارون
دچیینکیا افراسیاب چلاوی بمرده‌ی: ۱۳۵۹ میلادی
| ||
| اسپهبدان طبرستان | ||
|---|---|---|
| قبلی: حسن دوم (باوندیون ِسلسله جه) |
تبرستون فرمانروا (چلاویون ِسلسله جه) میون ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹ میلادی |
بعدی: قوام‌الدین مرعشی (مرعشیون ِسلسله جه) |
یادداشتون
دچیینبن بنویشت
دچی‌ین- ↑ Bosworth.
- ↑ بهنیافر،۵۵-۵۶.
- ↑ رازپوش،۹۸-۹۹.
- ↑ رازپوش،۹۸-۹۹.
- ↑ مجد،۷۶.
- ↑ مجد،۷۶.
- ↑ میرجعفری.
- ↑ مجد،۷۶.
- ↑ مجد،۷۶.
- ↑ اعظمی سنگسری،۸۶.
- ↑ مجد،۷۷.
- ↑ Bosworth.
- ↑ مجد،۷۶.
- ↑ اعظمی سنگسری،۸۵.
- ↑ ظهیرالدین ۱۳۶۸, p. ۱۲۱
- ↑ مجد،۷۷.
- ↑ مجد،۷۷.
- ↑ مجد،۷۷.
- ↑ Bosworth.
- ↑ مجد،۸۸.
- ↑ ساسان پور.
- ↑ شابلون:پک/بن
- ↑ ظهیرالدین،۱۷۵.
- ↑ مجد،۸۹.
- ↑ مجد،۸۹.
- ↑ ستوده،۱۱.
- ↑ مجد،۹۰.
- ↑ مجد،۹۳-۹۴.
- ↑ میرجعفری.
- ↑ Fischer،۹۴.
- ↑ مجد،۹۰.
- ↑ مجد،۹۱.
- ↑ مجد،۹۱.
- ↑ مجد،۹۲.
- ↑ مجد،۹۲.
- ↑ Bosworth.
- ↑ مجد،۹۳-۹۴.
- ↑ برجیان،۲۹.
- ↑ برجیان،۲۹.
- ↑ برجیان،۲۹.
- ↑ برجیان،۳۲.
- ↑ برجیان،۳۳.
- ↑ برجیان،۳۴.
منابع
دچی‌ین- برجیان، حبیب. متون طبری. آینه میراث، ۱۳۸۸. ISBN 15619400.
- بهنیافر، احمدرضا. نقش شرایط داخلی ایران در شکل‌گیری حکومت علویان طبرستان. پژوهشنامه انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷. ۴۹-۷۶.
- رازپوش، شهناز. قارنوندیان و باوندیان در تاریخ ایران. تحقیقات اسلامی، ۱۳۷۴.
- مجد، مصطفی. ظهور و سقوط مرعشیان. نشر رسانش، ۱۳۸۸. ISBN ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۱۱-۱۵-۹.
- ساسان پور، شهرزاد. «گذری بر حکومت محلی سادات مرعشی مازندران». ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا (تهران)، ش. ۴۶-۴۷ (مرداد و شهریور ۱۳۸۰). تلمبار بَیی‌یه از اصلی نسخه در ۰۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین الحسینی. حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر (جلد ۳). انتشارات خیام، ۱۳۶۲.
- ظهیرالدین، مرعشی. تاریخ طبرستان و مازندران و رویان. به کوشش محمدحسین تسبیحی و دکتر محمدجواد مشکور. مؤسسه مطبوعاتی شرق، ۱۳۶۸.
- ستوده، دکتر منوچهر. درویشان مازندران. ج. ۱. نشریهٔ گروه آموزش تاریخ دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۳۵۶.
- میرجعفری، حسین. «حمله تیمور به مازندران و عوامل سقوط مرعشیان». فصلنامهٔ دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی (اصفهان دانشگا)، ش. ۳۶ و ۳۷ (بهار و تابستان ۱۳۸۳): ۱۷ تا ۳۶.
- Bosworth, C. E.. (1984). "ĀL-E AFRĀSĪĀB". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 7: 742-743. London u.a.: Routledge & Kegan Paul.
- Fischer, Michael M. J.. Iran: From Religious Dispute to Revolution. Univ of Wisconsin Press, 2003. ISBN 9780299184742. Archived from the original. خطا: اگر وارد می‌کنید
|تلمبار لینک=، باید همچنین مشخص کنید|تلمبار تاریخ=. - Madelung, W.. (1984). "ĀL-E BĀVAND (BAVANDIDS)". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 7: 747–753. London u.a.: Routledge & Kegan Paul.
- Encyclopaedia of Islam. vol. 5. Brill, 1986. ISBN 90-04-07819-3.