چله شو
- شِمه منظور شاید اینتا بی‌بائه: یلداچله شو (گجگجی بیری).
چلّه شو یا یَلدا شو یا شب چلّه؛ سالِ جورترین شو نسوجر گردی لاپّه بنه دله هسه. اینتا شو ۳۰ آذر ِآفتاب مار بوردن گادِر جه شروع وانه (آخرین روز پاییز) اُ تا خرتیج ِدربموئن ِروج ۱ دی (اولین روز زمستون) بئوته بونه. ایرانیون و خله دیئر اقووم چلّه شو ره جشن گیرنه. اینتا شو نِسوجِرِ گردی لاپّه دله زمسّونی انقلاب جه دیگادِر هسه اُ همینسه این تمن په هرچی گذرنه روج جورتر بونه اُ شو کِتاتر.
نوم
دچیینواژهٔ «یلدا» ریشهٔ سریانی دارنه و به معنای «به دنیا بیئموئن» و «تولد» هسه. منظور از تولد، ولادت خورشید (مهر/میترا) هسه. رومیان آن ره ناتالیس آنایکتوس یعنی روز تولد مهر شکست‌ناپذیر گتنه.[۱] ابوریحان بیرونی از اینتا جشن با نوم «گت میلاد» نوم بورده و منظور از آن ره «میلاد خورشید» دونسته.[۲]
چلّه ، دو موقعیت گاه‌شمارانه در طول اتا سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه، اتا در آغاز تابستون (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستون (دی ماه)، هر کدوم موتشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز). واژه چلّه بئیته بئی از چهل (معین، ذیل واژه) و مخفف «چهله» و صرفن نشان‌دهنده گذشت اتا دوره زمونی معین (و نه الزامآن چهل روزه) هسه.[۳]
پیشینه
دچیینچله و جشن‌هایی که در اینتا شو برگوزار بونه، اتا سنت باستونی هسه. مردم روزگارون دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی اونا ره تشکیل داهه و در طول سال با سپری بیّن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتنه، بر اثر تجروبه و گذشت زمون تونسنه کارا و فعالیتای خود ره با گردش خورشید و تغییر فصلا و بلندی و کوتاهی روز و شو و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم هکنن.
اونا ملاحظه هکردنه که در بعضی روزا و فصلا روزا بسیار بلند بونه و در نتیجه در اون روزا، از روشنی و نور خورشید بیشتر تونسنه استفاده هکنن. اینتا اعتقاد پدید بی ئموئه که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بیئه و با تاریکی و ظلمت شو در نبرد و کشمکش‌نه. مردم دوران باستون و از جومله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتنه که کوتاه‌ترین روزا، آخرین روز پاییز و شب اول زمستون هسه و بلافاصله پس از اون روزا به تدریج بلندتر و شوها کوتاهتر بونه، از همین رو اونره زایش شو خورشید گتنه و آنره آغاز سال قرار هدانه.[۴] بدین‌سون در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع بیه و در اوستا، واژه Sareda, Saredha «سَرِدَ» یا «سَرِذَ» که مفهوم «سال» ره افاده کنه، خود به معنای «سرد» هسه و اینتا به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی هسه.[۵] در آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، ص ۲۵۵، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد بیّه و در قانون مسعودی نوسخه موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت بیّه، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده بیّه.[۶] در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین بیئموئه:[۷]
| « | یلدا شو اول زمستون و آخرشو پاییز هسه که اول جَدی و آخر قوس باشه و اون درازترین شب‌وهاهسه در تموم سال و در اون شو و یا نزدیک به اون شبو، آفتاب به برج جدی تحویل کنه و گننه اون شو به غایت شوم و نامبارک می‌باشد هسه و بعضی بئوتنه ب یلدا شو یازدهم جدی هسه. | » |
تاریکی نماینده اهریمن بیئه و چون در طولانی‌ترین سال شو، تاریکی اهریمنی بیشتر هسه، اینتا شو برای ایرانیون نحس بیئه و چون فرا رسیئه،تش روشن کردنه تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود بوّه و فرار هکنن، مردم گرد هم جمع بینه و شو ره با بخردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گپ به سر ایاردنه و ویژه سفره پهن کردنه، هراونچه تازه میوه فصل که نگهداری بیئه وخشک میوه در سفره اشتنه. سفره یلداشو، «میَزد» Myazd نوم داشته و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بیئه، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگوزار بیئه.[۸] در آیینای ایرون باستون برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، سفره ای پهن کردنه که بر اون افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند تشدون، عطردون، بخوردون، برسم و غیره، برآورده‌ها و فراورده‌های بخردنی فصل و خوراکای گوناگون، مقدس خوراک مانند «می‌زد» نیز بشته بیئه.
ایرانیون گاه یلداشو ره تا دمیدن پرتو پگاه در دامنهٔ کوه‌های البورز به انتظار باززاییده بین خورشید نیشت بینه. برخی در مهرابه‌ها (نیایشگاه‌های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول بینه تا پیروزی مهر و شکست اهریمن ره از خداوند طلب هکنن و شوهنگام دعایی به نوم «نی ید» ره خونسنه که دعای شکرانه نعمت بیئه. روز پس از یلداشو(یکوم دی ماه) ره خورروز (روز خورشید) و دی گان؛ گتنه و استراحت کردنه و تعطیل عمومی بیئه (خرمدینان، این روز را خرم روز یا خره روز گتنه).خورروز در ایرون باستان روز برابری انسانا بیئه در اینتا روز همگان از جومله پادشاه لباس ساده پوشیئه تا یکسون به نظر بیئن و کسی حق دستور هدائن به دیگری ره نداشته و کارها داوطلبانه انجام می‌گرفتگیته نه تحت امر. در اینتا روز جنگ هکردن و خونریزی حتا بکوشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بیئه اینتا موضوع ره نیروهای موتخاصم با ایرانیون نیز دونسنه و در جبهه‌ها رعایت کردنه و خونریزی به طور موقت متوقف بیئه و بسیار بدیه بئیه که همین قطع موقت جنگ به صلح طولانی و صفا تبدیل بئیه. در اینتا روز بیشتر از این رو دست از کار کشینه که نخاسنه احیانن مورتکب بدی بوّن که آیین مهر ارتکاب هر کار بد کوچک ره در روز به دنیا بیئموئن خورشید ره بسیار گت گناه اشمرسنه. ایرانیون به سرو به چشم مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما اشانه و در خورروز در برابر اون اسینه و عهد کردنه که تا سال بعد اتا سرو دیگر بکارن.
یلدای شباهت دیگر اقوام جشنون جا
دچی‌ین- محققان معتقدنه که غربی مسیحیت چارچوب اصلی خود ره که به اینتا دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میترایسم مدیون هسه و برای نمونه تقویم کلیساها، خله از بقایای مراسم و جشنای پیش از مسیحیت بخصوص کریسمس ره در شه دله نگاه داشته و کریسمس به عونوان آمیزه‌ای از جشنای ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی بیّن آیین مسیحیت و به فرمون کنستانتین به عونوان زادروز رسمی مسیح در نظر بئیته بیه .[۹] هنگام توسعهٔ آیینای رازآمیز اروپا دله و سرزمینای تحت فرمانروایی امپراتوری روم و پیش از از قبول هکردن آیین مسیحیت، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نوم ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساترن)، ایزد باستانی زراعت، احترام اشتنه. اینتا جشن تا هفت روز ادامه پیدا کرده و انقلاب زمستونی ره شامل بیئه. از اونجه که رومیان از گاهشماری یولیانی در شه محاسبات استفاده کردنه روز انقلاب زمستونی به جای ۲۱ یا ۲۲ دسامبر حدودن در ۲۵ دسامبر واقع بیئه. هنگام عید ساتورنالیا، رومی‌ها اقدام به برپاداشتن جشن و سرور، به تعویق انداختن کسب و کار و منازعات، هدیه هدائن به همدیگر و آزادهکردن موقتی برده‌ئون کردنه. همچنین آیین رازآمیز میترائیسم، بر پایه پرستش ایزد باستان ایرون زمین، میترا در سرزمینای تحت فرمانروایی روم باستان اشاعه زیادی داشته و خله از رومیان، رویداد بلندتر بیّن روزا به دنبال انقلاب زمستونی ره با شرکت هکردن در مراسمی به منظور بزرگداشت میترا، جشن گیتنه. این جشنا و سایر مناسک تا روز اول ژانویه ادامه پیدا کرده که رومیان اونره روز ماه و سال نو دونسنه. پس از استیلای مسیحیت در اروپا، آداب و رسوم آیین مهر که در زندگی مردم و به‌خصوص در میون رومیان نفوذ هکرده بیئه هم‌چنان باقی‌بمونسه و با بیئموئن نو دین رنگ نباخته. کلیسای کاتولیک روم روز ۲۵ دسامبر ره به عونوان زادروز مسیح برگزید تا به مراسم پاگانیسم در اون زمون معنا و مفهوم مسیحی ببخشه. برای نمونه، کلیسا جشن زادروز میترا خدای نور و روشنایی ره با جشن بزرگداشت زاد روز عیسی که عهد جدید وه ره نور و روشنی جهان می‌نامد، جایگزین هکرده تا از درآمیختن اینتا دو مناسبت، نفوذ بیشتری بر زندگی مردم داشته باشه و گتترین جشن آیین مهر ره شه خدر دله حل هکنن. الآن کلیسای ارامنه روز ششم ژانویه ره که بئوته بونه روز غسل تعمید مسیح هسه ره به عونوان روز میلاد مسیح جشن گیرنه.[۱۰] تاریخدانون، تاریخ دقیق زادروز عیسی ره ندوننه. فرانتس کومون، باستان‌شناس بلژیکی و بنیان‌گوزار میتراپژوهی مدرن و دیگر میتراپژوهان همفکر وه مفاهیم آیین میترایسم روم را کاملن بئیته بیه از آیین مزدیسنا و ایزد ایرونی میترا (مهر) دوننه اما اینتا ایده از دهه ۱۹۷۰ میلادی به بعد به شدت مورد نقد و بازبینی قرار بئیته بیه و اکنون به اتا از مسائل خله جنجال برانگیز در زمینه پژوهش ادیان در دنیای روم و یونان باستان تبدیل بیه.[۱۱]
جشن یلدا و مرسوم عادات ایرون دله
دچی‌ین
ایرانیون نزدیک به چند هزار سال هسه که یلدا شو آخرین شو پاییز ره که درازترین و تاریکترین شو در طول سال هسه تا سپیده دم بیدار موننه و در کنار یکدیگر شه خد ره سرگرم دارننه تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیهٔ اونان ره تضعیف نکنه و با به روشن بیّن آسمون به رخت خواب بورن و اتا کمه استراحت هکنن.
در آیین کهن، بنابراتا سنت دیرینه آیین مهر شاهون ایرونی در روز اول دی‌ماه تاج و تخت شاهی ره بر زمین اشتنه و با اسپه جامه به صحرا شینه و بر اسپه فرش نیشست بینه. دربونا و نگهبونا کاخ شاهی و (ایرانیون برده نداشتنه / پیرایش ) خدمت‌کارون در سطح شهر آزاد بینه و مثل دیگرون زندگی کردنه. رئیس و مرئوس، پادشاه و مردم عادی همگی یکسون بینه. البته درستی این امر تایید نیّه و شاید افسانه‌ای بیش نباشه. ایرانیون در اینتا شو باقی‌مانده میوه‌هایی ره که انبار هکرده بینه به همراه خشکبار و تنقلات خردنه و دور هم دور تش نیشت بینه تا سپیده دم بشارت روشنایی هده زیرا به زعم آنان در اینتا شو تاریکی و سیوهی در اوج خد هسه. جشن یلدا ایرون دله امروز نیز با گرد هم بیئموئن و شونشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگوزار بونه. آیین یلدا شو یا چله شو، بخردن آجیل مخصوص، هندوانه، کنس،انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون هسه که همه جنبهٔ نمادی دارنه و نشونهٔ برکت، تندرستی، فراوونی و شادکامی هسنه.اینتا شو دله حاضرون با انتخاب و بشکستن اغوز(گردو) از روی پوکی و یا پُری آن، آینده‌گویی کننه.
استان کوردستان
دچییندر کوردستان نیز مانند سایر مناطق کوهستانی ایرون اینتا آیین تاریخ کهنی دارنه.
استان بوشهر
دچیینمردم استان بوشهر نیز همچون دیگر هموطنان ایرونی، اینتا آیین کهن ره با بوردن به خنه گتترا گذروننه. هندوانه دریلدا شو در بوشهر کاربرد زیادی دارنه.
استان مازندران
دچی‌ین
به زبان مازندرانی شب چله را چله شو می گویند. اهالی مازندارن این شب را پر خیر و برکت می دانند و زنان مازنی برای این شب از صبح تدارک دیده و تنقلات و شام برای چله شو آماده می کنند. در چله شو حتما باید شام پلو باشد. خانواده ها دور هم جمع شده و به خوردن هندوانه، ماست، آجیل، میوه های فصل و... می پردازند و معتقدند که خوردن ماست و هندوانه باعث می شود در فصل زمستان، احساس سرما نکنند. "پشت زیک" شیرینی خوشمزه و سنتی که از کنجد و شکر درست میشود و از شیرینی های مرسوم چله شو است.
در اینتا شو همه مردم به شه گت پدر خنه و گت مار خنه شینه و ضمن دور هم نشینی و بخونسّن فال حافظ و فردوسی خوانی به بخردن تنقلات و میوه جات به ویژه انار و هندوانه و کنس (ازگیل) مشغول بینه و با بخردن و نوشیدن و بشدوسن حرفا و داستانای گترا شو ره به سواحی رسننینه و معتقد بینه که سواحی بعد از چله شو روز پیروزی خورشید بر سیوهی و تاریکیا هسه.اتا دیگر مراسم ازاینتا انتخاب و بشکستن اغوز(گردو) از روی پوکی و یا پُری آن، آینده‌گویی کننه.
استان گیلان
دچییندر گیلان هندوانه ره حتمن فراهم کننه و معتقدنه که هر کس در چله شو هندوانه بخره تابستون دله احساس تشنگی نکنه و زمستون دله سرما ره حس نکنه. «آوکونوس » یا به مازندرانی اوکنساتا دیگر از بخردنی‌هایی هسه که این منطقه دله یلدا شو دله رواج دارنه و به روش خاصی تهیه بونه. در فصل پاییز، کنس ازگیل خام ره در خمره کننه، خمره ره پر از او کننه و اتا کمه نمک هم به اون اضافه کننه و در خم ره وننه و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اتاق الننه. کنس سفت و خام، پس از مدتی بئپد و اودار و خوشمزه بونه.که مازندرون دله وه ره گننه کنس او. آوکونوس در اغلب خانه‌های گیلان تا بهار آینده پیدا بونه و هر وقت هوس هکنند ازگیل تر و تازه و پخته و برسیه و خوشمزه ره از خم بیرون ئیارنه و اون ره با گلپر و نمک در آفتاب دله خرننه.(آو= آب و کونوس = کنس یا همون ازگیل). در گیلان در خانواده‌هایی که در همون سال پسرشون ره داماد یا نامزه هکرده‌نه رسم هسه که طبقی خانواده نوعروس وسّه راهی هکنن. در اینتا طبق میوه‌ها و خوراکی‌ها و تنقلات ویژه چله شو به زیبایی در اطراف آراسته بونه و در وسط طبق هم اتا گت ماهی (معمولاً اسپه ماهی ) تازه و نئپد همراه با تزیین سبزیجات قرار گیرنه که معتقدنه باعث خیر و برکت و فراوانی روزی تازه داماد و اروس و همچنین سلامت و باروری نوعروس می‌گردد.
خوراکیون
دچی‌ین
کنس و انار و هندوانه جزو موهم ترین ملزومات چله شو هسنه. همچنین آجیل چله شو نیز ایرون دله خله طرفدار دارنه .
وابسته جستارون
دچی‌ین- چلیپای ایرونی
- چله تموز یا چله تابستون
- سیزده‌به‌در
- آذرگان
- انقلاب زمستونی
پانویس
دچی‌ین- ↑ طبیب‌زاده،یلدا،۹.
- ↑ مرادی غیاث‌آبادی،جشن‌ها و گردهمایی‌ها،۴۷.
- ↑ قاسملو، فرید. [2013-1-2 "چلّه"]. دله دانشنامه جهان اسلام. تلمبار بَیی. شابلون:خطای یادکرد. هارشی‌یه بیّه‌یِ http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=5547.
- ↑ هاشم رضی، گاهشماری و جشن‌های ایران باستان، ص ۵۵۳ و ۵۵۴
- ↑ هاشم رضی، گاهشماری و جشن‌های ایران باستان، ص ۵۶۰
- ↑ هاشم رضی، گاهشماری و جشن‌های ایران باستان، ص ۵۵۴
- ↑ هاشم رضی، گاهشماری و جشن‌های ایران باستان، ص ۵۵۴
- ↑ هاشم رضی، گاهشماری و جشن‌های ایران باستان، ص ۵۵۴ و ۵۵۹
- ↑ religion:: History» The survival of Roman religion. In Encyclopædia Britannica. Retrieved December 12, 2008, from Encyclopædia Britannica Online
- ↑ کریسمس، در دانشنامه انکارتا
- ↑ Mithras. By Luther H. Martin. Journal of Biblical Literature, Vol. ۱۰۶
منابع
دچی‌ین- فارسی ویکی‌پدیا، بدی‌یه بَئی 20 آذر 1392.
- بگویید چله نگویید یلداشابلون:یوتیوب
- طبیب‌زاده، محمود. «یلدا». حافظ (تهران)، ش. ۲۲ (دی ۱۳۸۴).
- مرادی غیاث‌آبادی، رضا. راهنمای زمانِ جشن‌ها و گردهمایی‌های ملی ایران باستان. تهران: نوید شیراز، ۱۳۸۷. شابک ۹۶۴-۳۵۸-۴۶۵-۸.
- مهر، فرهنگ. دیدی نو از دینی کهن.
- رضی، هاشم. گاهشماری و جشن‌های ایران باستان
- جلد چهارم فرهنگ معین - امیرکبیر تهران ۱۳۶۲
- دکتر عباس احمدی، مقالهٔ یلدا و جادو
- مجله آفتاب، شمارهٔ پنجم، سال اول
- وب‌گاه چراغ‌های رابطه