نو افلاطونی فلسفه

نوافلاطونی یا نئو پلاتونیسم (انگلیسی جه: Neoplatonism) اتا فلسفی مکتب بی‌یه که اولین کش عصر باستانِ اواخر، یونانی-رومی دنیا دله، بوجود بموئه. این مکتب تقریباً اون گدر که روم امپراتوری در رقد شی‌یه، شروع بیّه و تا عربِ مسلمون‌هایِ فتوحات، یعنی اواسط قرن سوم تا آخر قرن هفتم میلادی، دمباله داشته. این گدرها، ماتریالیسم ِمکتبون که فقط مادی دنیا ره قبولی داشتنه، دیگه طرفدار نداشتنه و اپیکور یا رواقیون شه قِد ره از دست هدا بینه و اینتی بیّه که نوافلاطونیسم مردمِ دلوسِ فلسفه بیّه. «نو افلاطونی» نومی هسته که جدیدترها، اون دوره‌یِ فلسفه سر بی‌یشتنه و اون گدر فیلسوف‌ها شه خِد ره افلاطونِ تفکراتِ اصلاح‌کر یا نصف-نیمه په‌روو نَندِستنه؛ ولی خا، افلاطون ره نسبت به پیشاسقراطیون و ارسطو و دیگرون، ویشته قبول داشتنه. این مکتب دله، قبلی فلسفی مکتبون هئی جه قاطی-پاتی بَینه و اکثر اونچی یونانِ سنتی فلسفه و دین و ادبیات دله دیّه ره هماهنگ هکردنه و صاحاب بینه؛ بجز اپیکورِ نظرات و رواقیونِ تن‌خاهی که رد کِردنه. نتیجۀ اتا گتِ فکری سیستم بیّه که خله مردم ره قانع داشته و هزار سال آدمونِ فرهنگ و اخلاق و علم سر تأثیر بی‌یشته و ادبیات و اسطوره و ادیان ره تغییر هدا.

تاریخچه

اتا موجستمه که فلوطین و ونه نوچه‌ها ره سِراق دِنه. اینتا موجستمه اسا واتیکان دله کته.

درست یا غلط، اولین کسی که نوافلاطونیونِ مؤسس بشناسی وونه، فلوطین (۲۰۴/۵−۲۷۰) هسته که مصر ِآدِم بی‌یه؛ وه آمونیوس ساکاس ِشاگرد بی‌یه و حدود سال ۲۴۵ میلادی، چـِل سالگی گدر، شه وطن ره ول هکرده و بورده رم دله اتا مکتب بساته. فلوطین شه فکر ره کِتاری گته و هچّی ننویشته تا این‌که ونه اتا شاگرد، پورفیری، ونه گپ ره شیش‌تا کتاب هاکرده و ونه نوم ره «نُه مقاله» (Enneads) بی‌یشته. نوافلاطونیِ این دوره‌یِ گتِ فیلسوفون، فلوطین، پورفیری، ایامبلیکوس، پلوتارک آتنی، سیریانوس، پروکلوس، سیمپلیسیوس، دماشیوس، آمونیوس هرمئو، جان فیلوپونوس، المپیودوروس، و استفانوس اسکندریه‌ای بینه، که هرکمین ات‌جور اینتا فلسفه ره گسترش هدانه. نوافلاطونی فلسفه خله مردمونِ باورها جه انعطاف پیدا کرده؛ نویسندگون هم‌اتنده ونجه خِش داشتنه که دینی مِلّائون ونجه تونستنه استفاده هاکنن یا یونان اسطوره‌ای دین هم‌اَندا ونجه ساتِنه که تازه مسیحی‌بئی‌ئون ونجه نزدیک بینه. فلوطین و ساکاس ِمکتب ات‌تی بی‌یه که یونانِ سنّتی فلسفه ره جهت دائه و اون دوره‌یِ باسواد آدمون ره این روش خِش اِمو. اینتی بیّه که مسیحیت، که تازه دیّه رُش کته، نو افلاطونی‌کَری جه تأثیر بدی‌یه و این فلسفه کومِک هکرده که مسیحی دین همه‌گیر بوو. شواهدی که سِراق دِنّه مسیحیتِ دین این فلسفه جه تأثیر بیته، خله هستنه. اواخر قرن پنجم، هر گدر اسکندریه دله فلسفی جلسه یشتنه، اکثراً مسیحیتِ په‌روون شرکت کردنه.

کلیات

اساسی‌ترین فرضی که این فلسفه دله دیّه، ذهنِ آگاهی بی‌یه که سقراطِ شاگردون، افلاطون و ارسطو دستوری، ونه خَوِری نظر هدا بینه. بحث این بی‌یه که آدمون فکر، هوش یا عقلی دارنه که وشون فیزیکی تن جه مهم‌تر هسته و اولویت دارنه. اینتی ذهن تا ماده، ذهن مهم‌تر بی‌یه. افلاطون و ارسطو میون اختلاف دیّه که دنیایِ بساتن گدر هم اول ذهنی مسائل (مثلاً انتزاعی مفاهیم، هندسی ویژگی‌ئون و…) بوجود بمونه یا نا؟ ولی نوافلاطونی‌ها وسّه خله مهم نیّه که کمین‌تا اول بساته بَینه.

دومین فرضی که نوافلاطونی‌ها داشتنه ره، رواقیون و هرمتیسم (مصرِ محلی فلسفه) جه بئیت بینه؛ این فرض گته که «واقعیت» از هر نظر ونه «متحد» و «مفرد» بوئه. نوافلاطونی فلسفه دله علت و معلول باعث هسته که همه چیز ره اتا واحدِ علت جه دونن که وه ره «اوّل»، «واحد» یا «خِیر» گتنه. وشون گتنه که چون هرکس ات‌چی سازنه، شه کارِ تأثیرات جه ویشته واقعیت ره نزدیکه، پس «واحد» ونه سلسله‌مراتب دله مقوم بالایی داره. اینجه طبق فرض اولی که داشتنه، نتیجه گیتنه که پس «واحد» وِسته ذهنی آگاهی جنس جه بوئه.

واحد

نوافلاطونی‌ها خلقت‌گرا نئینه: یعنن، وشون فکر نکردنه که «واحد» هستی ره یک‌شِعب بساته و اتا اول‌روز وه ره «خلق» هکرده. بلکه، گتنه که این اتفاق ازلی-ابدی هسته و هستی ره اینتا واحدِ اصل هنتا در-سازنه و این بساتن، نا شروعی دارنه و نا اتمامی. زمونی که نوافلاطونی فلسفه، ادیان جه (مسیحیت، یهودیت و اسلام جه) پشو بخرده و ونه دله ادغام بیّه، این ازلی-ابدی بی‌ین سَره مذهبی آدمون اختلاف کتنه و وشون وسّه پاس بی‌یه. (مثلاً، اسلام دله اهل حدیث و معتزله میون دعوا بیّه) دومین فرقی که دینی تفکرات جه داشتنه، این بی‌یه که وشون یهود و مصرِ اساطیر دستوری، نائوتنه که «واحد» ات‌دقستی هستی ره ات‌جور که ونه بفهمستن مشکل هسته (مثلاً دستور هدائن جه یا هِوا دمیتن جه)، خلق هکرده؛ وشون گتنه واحد مرحله-مرحله این کار ره کِنده و هر مرحله ونه انجوم بوه تا بعدی مرحله په بوره.

نو افلاطونیون شه پلی فکر کردنه که هر چیزی اتا درونی عمل دارنه و اتا بِریمی (=بیرونی) عمل ونجه ویمبی؛ خورشید دله تش گیرنه (اسا دومبی هسته‌ای همجوشی دارنه) و بریم جه اِشِنی، نور و گرما ویندی. یا مثل، دارِ درون ویژگی‌ای دره (اسا دومبی ژنتیک و دی‌ان‌ای هسه، ولی اون گدر گاتنه «لوگوس» هسته)، باعث وونه وه ره هارشیم، دارِ تن گلام و میوه ویمبی. یا همین آدم: آدمِ دل دله ات‌چی دره که باعث وونه آدمونِ کردار و رفتار اتی بوو. نوافلاطونی‌شون گتنه این درونی و بریمی عمل، هئی جه ربط دارنه. همین‌جور که درونی عمل باعث وونه اونتا بریمی عمل دیار بوو، خِدی بریمی عمل هم تونده چیزهای دیگر ره باعث بوو. مثلاً دارِ میوه تونده خِراک بوو که ملت بخرن یا تل‌زهر بوو که آدم ره بکوشه. یا مثل، آدمِ هاکردی باعث وونه که ونه زندگی جهت بَیره و اینتی اتا آدم حتا تونده تاریخ ره عوض هکنه. این طرز فکر باعث بیّه نوافلاطونی‌ها نتیجه بیرن که، پس هر چیزی که علیتِ چرخه دله وجود دارنه، اتی جورته (=بالاتر) سطح جه ربط پیدا کنده. یا بنشنه باتن، هر خاصیتی که ویمبی، پیش از این واحد جه سرچشمه گیرنه و اولیه علت هسته که معلولِ دنیا ره شکل دنه.

این «واحد» که وشون گتنه، خله «خدا» ره ادیان دله موندنه؛ موجودی هسه که تموم هستیِ تصورات جه فرق کنده و تمام فیزیکی و طبیعی چیزها جه فراتر هسه. در واقع، وه «وحدت مطلق» هسته که همه چی ره شه درون دارنه. با این چنین، ننشسته که باتن واحد مستقیماً مادی جهون ره بساته که! پس اولین درونی عملی که واحد هکرده، چچی بی‌یه که ونه نتیجه هستیِ بساتن بیّه؟ یا به زوون دیگر، اینتا واحد چون خله کامل هسته، پس هیچ نیازی ندارنه، پس چیزی جز وه چتی خانه وجود بئه؟ این گدر نوموس اون آگاهی یا عقلی هسته که واحد دارنه. خال‌کِندی واحد شه پلی سِروش بمو و اینتی دومین چیز، نوموس، بساته بیّه. نوموس انگار نوری هسته که واحد جه در هکته و هستی دله تنک بیّه. اتا آفتابِ ته ره موندنه که پخش وونه و هرچی جه رسنه، واحدِ بِکِ‌بو ره ونجه رسننده. نوموس باعث روحی هسته که واحد جه اِنه و موجودات ره بندنه. اینتی هستی و زنده موجودات بساته بَینه. هر موجودی که نوموس ونجه ویشته تن بخرده و ونه دله ویشته واحدِ روح دره، سلسله‌مراتب دله بالاته و جورته دره و هرکمین کمتر نوموس دارنه، جیرته درنه. همینسه آدم، حیوون جه ویشته نوموس دارنه ولی ای حیوون تا گیاه، گیاه کمته نوموس دارنه و خادی گیاه هم اَی سنگ جه ویشته نوموس دارنه. این سلسله‌مراتب ره دین ِکلام دله «تقوا» گننه که موجوداتِ نزدیکی به خدا ره درجه‌بندی و میّن کنده. «شر» یا «بدی» وقتی وجود اِنه که اتا موجود دله نوموس کم بئه یا اون نوری که واحد جه گیرنه ره سایه-نسوم دکفه؛ وگرنا، هستی ِذات «خیر» و «نیک» هسه.