ویکی‌پدیا:هفتگی بنویشته/سال ۲۰۲۳/هفته ۴۹

پارتنون
پارتنون

یونانِ باستانِ دوره اتا تمدن بی‌یه که مدیترانه‌یِ شمال‌شرقی وَر دیّه و این دوره یونان تاریک دوره تموم بیّه په (قرن دوازده تا نهم پیش از میلاد) شروع بیّه و تا اواخر کلاسیک دوره که شیصد میلادی تموم بیّه، دمباله داشته. یونان شه باستانی دوره گدر ات‌خله سیوا-سیوا حکومت و دولت-شهر جه تشکیل بی‌یه که وشونِ فرهنگ و زوون هئی ره مونسته. این مناطق فقط سیزده سالی متحد بینه که اسکندر مقدونی وشون همه‌تا ره فتح هکرد بی‌یه و اَی وه بمرده په، رَسِد بَینه. کلاسیکِ آنتیکِ دوره هم زمونی سر بیّه که قرون وسطی شروع وونه و بیزانس این منطقه دله قدرت گیرنه.

یونانِ باستانی دورانِ شروع بیّن زمان سر اختلاف نظر وجود دارنه. معمولاً اون گدر که هومر اساطیرِ خَوِری سوت دَوِسته و شعر باته ره این دوره‌یِ آغاز حیساب یارنه که حدود قرن هشتم پیش از میلاد وونه. باستانِ دوره شه چنتا پچیک‌ته دوره میون رَسِد وونه و چندین چلّه دارنه. ونه چن قرن اول ره «کهن یا قدیمی دوره» (Archaic Period) نوم اِشناسنّه که این گدر یونانی‌شون فرهنگ و جامعه خله تغییرات هاکرده و شکل بَیته. ونه په، دومین دوره «کلاسیکِ دوره» (Classical Period) هسته که سال ۴۸۰ پ‌م هخامنشیون اِنّه یونان وَری و وشون جه جنگ کفنّه و این دوره زمونی سَر وونه که اسکندر سال ۳۲۳ پ‌م، دنیا ره بیته په، بمرده. کلاسیکِ دوران خله فرهنگی، هنری، فلسفی و علمی چهره‌ئون ره یونان دله دیار هکرده. از لحاظ سیاسی، این دوره اول‌ها آتن ِشهر قرن ۵ پ‌م شه متحدون همرِکِت هژمونی بساته و قدرت داشته ولی حدود قرن ۴ پ‌م اسپارت وشون ره پئی بزو. اَی ات‌گال تبس ِشهر قدرت بیته و آخرسری‌سر مقدونیه همه ره کنار بزو و تموم یونانی شهرون ره اتا-اتا بیته و بورده که ایران ره حمله هاکنه.

کلاسیکِ دوره اینجه که اسکندر سرکلّه دیار وونه، تموم وونه. سال‌های ۳۲۳ تا ۱۴۶ پیش از میلاد ره «هلنیستی دوره» نوم اِشناسنّه. این دوره یونانی‌های فرهنگ و نظام دنیا دله دپیته و تموم مناطقی که اون گدر اشناسینه، وشونِ دست‌بن دَینه و وشون دستوری زندگی کردنه. این دوره هم آخر بیّه و روم جمهوری (که قبلاً خِدی یونانی‌ها بعنوان مستعمره وه ره بسات بینه) بمو یونان ره بیته و شه اتا اوستان هاکرده. اینجه اتی دیگر دوره شروع وونه که وه ره «روم یونان» ِنوم اِشناسنّه و تا زمونی دمباله دارنه که امپراتور کنستانتین شه نیشتگا ره رم ِشهر جه دَکِش هکرده و بیارده قسطنطنیه و اینجه که یونان بی‌یه، بیزانس اسم ره بیته. «باستانِ اواخِرِ دوره» مسیحیت جه مَشت هسته که اواخر قرن چهار میلادی تا اوایل قرن شیشم ادامه دارنه و زمونی که آتن دله افلاطونِ آکادمی ره سال ۵۲۹ میلادی دَوِستنه، این دوره هم سر بیّه و....
دمباله تلمبار هوجی‌بئی