فینیقیه

فینیقیه اتا باستانی منطقه نوم هسته که مدیترانه‌یِ شرقی‌وَر دیّه و اسا لبنان ِبنه و ات‌که سوریه و اسراییل سرزمین ره شامل وونه. فینیقیه جایی دیّه که تجاری راهون وه ره چک گیتنه و همینسه این منطقه جه خله گت‌گتِ تاجرون راست بینه و هزاره‌ی اول پیش از میلاد اونجه اتا مهمِ تمدن بیّه و فینیقی مردم حتا شینه مدیترانه‌ی دور-دور گردستنه و اونجه مستعمره شهر ساتنه. فینیقیه‌یِ مهم‌ترین شهرون بیبلوس، صیدا، صور و بروت بینه که هنتا لبنان دله درنه.

فینیقیه‌ی اصلی شهرون نقشه

فینیقیه نوم اتا یونانی کلمه جه انه که Phoinix هسته و میّن نی‌یه خِدی فینیقی مردم هم این نوم ره استفاده کردنه یا نا. فینیقیه دله حکومت شهر-شهر وسّه فرق کرده و هر شهری اتا مستقل حکومت داشته و مردم هم شه ره شه شهرِ نوم جه معرفی کردنه. ات‌سری نومه کشف بیّه که پونزه قرن پیش از میلاد شنه و آکدی ِزوون جه مصر ِشاهون وسّه بنویشت بیّه؛ ونه دله فینیقی مردم ِسرزمین نوم ره کنعان گانه.

اتا فینیقی سکه که صیدون ِشاه ره هخامنشی شاه ِپشت‌سر سراق دنه.

فینیقیه‌یِ شهرها دله گت‌گتِ خانواده‌ئون شاهی کردنه و هر شهری سیوا اداره بی‌یه و اینتی که میّن هسته، هیچ گدر اتا متحدِ فدراسیون وشون میون برقرار نیّه. بعضی گدر همساینون این شهرها ره گیتنه و شه قِد ره فینیقیه سر یشتنه. مصرِ چاردهمین سلسله قرن شونزهم پیش از میلاد بمو بینه بیلبوس ِشهر دله تجارت کردنه و کم‌کم این شهر ره بیتنه و اینتی شه نفوذ ره ویشته هاکردنه و تموم فینیقیه ره صاحاب بینه. ولی قرن چاردهم پیش از میلاد، اوضاع قارش-میش بیّه و مصریون این منطقه جه بریم هکتنه. قرن نهم پیش از میلاد اَی فینیقی شهرون ِاستقلال تهدید بیّه و آشور دولت وشون ره نهب بورده. آشوریون چن صوه فینیقیه یا ونه چنتا شر ره گیتنه و مردم وسّه خراج یشتنه. سال 538 پیش از میلاد هخامنشیون فینیقیه ره بیتنه و این منطقه ره انده داشتنه تا اسکندر مقدونی گدر دکته یونانی‌شون دست‌په. سال 64 پیش از میلاد هم رومی‌ها فینیقیه ره شه سوریه‌یِ استان دله جا هدانه. با این‌چنین، آرادوس و صیدا و صور شه محلی حکومت ره حفظ هکرد بینه.

فینیقی‌ها ره اون گدر دیگر تمدن‌ها خله خار-خار اشناسینه. وشون هزاره‌ی دوم پیش از میلاد جه ات‌خله شهر و مله بساتنه؛ یاپا، عکا و اوگاریت ره شه ور بساتنه و آناتولی و قبرس دله هم ات‌که دئینه و آفریقایِ شمالی ساحل‌په ره هم بیتنه و کارتاژ ِاستعماری شهرون ره بنا هاکردنه. کارتاژ شه دمبال‌ته اتا قِددار حکومت بیّه و دریایی-تجاری مسائل دله قدرتی بهم بزو که روم جمهوری جه رقابت کرده.

دِتا فینیقی تابوت که ایسپانیا دله کشف بیّه و احتمالاً صیدون شهر شنه.

فینیقیه مدیترانه‌یِ شهرها دله تجاری مسیر هکشی بی‌یه و شه محصولات ره اینتی روته. وشون چو (کاج و سدرِ چو)، پارچه (صور ِنازک کتان و بیبلوس ِململ پارچه)، گلدوجی، شراب، فلزکاری، شیشه، رنگ‌دکرد بشقاب و دوری، نمک، خشک‌هکرد ماهی و… جه خار-خار خرید-فروش کردنه. فینیقیه‌ای هنر اتی مصری و بین‌النهرین و سوریه و اژه‌یِ مناطق ِهنر ِپشو-بزه بی‌یه. وشون جه خله موجستمه نمونسته ولی بعضی خاص ِآثار وشون جه دره. فینیقیه‌یِ اتا خاصِ هنر این بی‌یه که فیل ِعاج ره گیتنه و ونجه چو سَر تزئین کردنه. شیشه بساتن ره فینیقی‌ها حدود قرن اول پیش از میلاد اختراع هاکردنه.

فینیقی زوون این مردمِ محلی زوون بی‌یه که تموم شهرون دله گپ بزه بی‌یه و وشون ره هئی گپ حالی بی‌یه. فینیقی زوون خله عبری زوون ره مونسته و ونجه هم‌خانواده هسته. فینیقی زمونی که آرامی زوون این منطقه دله باب بیّه، په هکته. فینیقی‌ها اوایل میخی خط جه نوشتنه، ولی اَی شه مخصوص ِخط ره بساتنه که قرن پونزهم پیش از میلاد، بیبلوس ِشهر دله استفاده بی‌یه. اینتا خط 22تا حرف داشته و خله تمدن‌ها ونجه تأثیر بیتنه و اکثر خط‌هایی که اسا وجود دارنه، اینتا خط ِپه‌زا هستنه.

فینیقیه دله خدائون مختلف ره پرستینه و هر شهری شه خدا ره داشته. بیبلوس دله بعل و بعلات، صور دله ملکارت و صیدون دله اشمون ِخدا ره پرستش کردنه. با این چنین، وشون ِرسوم و فرهنگ هئی ره مونسته. شاید همسایه‌کری و زیاد رابطه داشتن باعث بی‌یه که وشون فرهنگ هئی واری بیّه. مثلاً، زمونی که هخامنشیون ِدوره صیدا خله گتِ شهر بئی‌یه، وشون ِالهه، آستارته (ایشتر)، خله اسم درهاکرده و تموم ِشهرون دله ونه واری الهه باب بیّه.

منابع

• «Phoenicia» ‎(انگلیسی)‎. بریتانیکا، ۵ سپتامبر ۲۰۲۲.