|
به علت حجم خله اینتا مقاله برگردون کم کم انجام گیرنه.کسی اگر برگردون هکنه خله سپاسگوزارمی.
{{Sidebar with collapsible lists
| name = ارمنی‌های ایران
[[پرونده:Chelave armenians.jpg|بندانگشتی|200px|ارمنیون روستای چلاوه در دوره ناصرالدین شاه]]
[[پرونده:Նոր Ջուղայի տարազ.jpg|بندانگشتی|200px|لباس سنتی زنان ارمنی در جلفای نو دله]]
[[پرونده:Qajar Armenian Women.jpg|بندانگشتی|200px|زنان ارمنی در دوران [[قاجاریون]] دله]]
[[پرونده:Չահարմահալի տարազ.jpg|بندانگشتی|200px|لباس سنتی زنان ارمنی در چهارمحال دله]]
از زمون ورود ارمنیون به شهر قزوین آگاهی دقیقی در دست نیه. بر پایه پژوهش‌های ایرانیان و علاقه مندان ارمنی، با بهره‌گیری از پاره‌ای تألیفات و اسناد و مدارک بایگانی‌های مختلف، دستاوردهای اندکی فراهم بییه.
(ارمنیون اینتا شهر دله زندگی کننه و دارای اتتا نمازخنه (شاپل) هسنه که از دور شبیه کبوتردان [کبوترخانه] هسه.)<ref>سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، دفتر دوم، ص1151</ref>
بدین سان روشن است که از سال ۱۶۰۵ م (۱۰۱۴ق) از زمان کوچ ارمنیان به قزوین تا سال۱۷۰۷ م(۱۱۱۹ق)، شهر قزوین یک قرن پذیرای مهاجران ارمنی بوده است و این مهاجران مسیحی در شهر شیعی ـ اسلامی قزوین، به گونهٔ یک اقلیت دینی دارای محله و اماکن زندگی و کلیسا و گورستان ویژه بوده و با داشتن مشاغل و حرفه‌هایی چند، در آرامش زندگی کرده و فرزندانشان نیز از آموزش‌های قومی، دینی و زبانی برخوردار شده‌اند.
مورخانمورخون ایرانی نیز بر ایناینتا قول بوده‌اندبینه که (ارامنه ظاهراًظاهرن از زمانزمون شاه عباس کبیربزرگ به قزوین آمده‌اندبیمونه)<ref>گلریز، سیدمحمدعلی، مینودر یا باب الجنهٔ قزوین، قزوین، انتشارات طه،1368، چ1، دانشگاه تهران،1337، ص512</ref>و سال بنای کلیسای قزوین به نامنوم ''کلیسای هریپسیمه مقدس'' راره سال ۱۶۷۶ م (۱۰۸۷ق) تشخیص داده‌اندهدانه.
نقش بازرگانی ارمنیانارمنیون قزوین بسیارخله چشم گیر بوده،بیه، دردورهٔ دورهٔناصری ناصری،دله، ''هارتون تومانیانس'' و برادرشونه برار در قزوین دله تجارتخانه و صرافی داشتندداشتنه و با روس‌ها و بانک استقراضی نیز در ارتباط بودندبینه. ''آرامیان'' و ''بدل آرزومانیان'' هم که از بازرگانان بنام بودند،بینه، در قزوین دله دفتر و دستگاه داشتندداشتنه.<ref>معتضد، خسرو، حاج امین الضرب، تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران، تهران، انتشارات جانزاده،1366، صص645 ـ648.</ref>
در کتاب سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین آورده است:
''آدریس خان'' ملقب به (تاجر باشی)، ''سهراب خان، هاکوپ خان و کاراپت خان'' نیز از جمله بازرگانان مشهور ارمنی ساکن قزوین بینه. نامه‌های متعددی با مهر برجسته از شرکت تجارتی برادران تومانیان [تومانیانس] آرشیو کلیسای وانک دله وجود دارنه.»<ref>سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، دفتر دوم، صص1152 ـ1153.</ref>
«دههٔ آخر قرن نوزدهم معرف دوران فعالیت قابل توجه ارامنه در قزوین است. در این دهه تنی چند از بازرگانان ارمنی نقش مؤثری در داد و ستدهای بازرگانی، به ویژه با [[روسیه]]، برعهده داشته‌اند. تجارتخانه‌های ''برادران تومانیان[تومانیانس] آرارات، برادران برخورداریان (سیمون و میکائیل خان) و برادران آرزومیان'' به کار صادرات [[خشکبار]] و وارد کردن پارچه و ظرف‌های چینی می‌پرداختند.
بعد از پایان [[جنگ جهانی دوم]]، سال ۱۹۴۶ دله، رهبری اتحاد شوروی برنامه‌ای تصویب هکرده تشویق وسه و سازماندهی مهاجرت انبوه ارامنه کشورهای مختلف جهان به ارمنستان. اینتا برنامه به طور طبیعی شامل ارامنه ایران هم بیه. بین دولت وقت ایران و شوروی توافق به عمل بیوئه تا طبق برنامه‌ریزی معین ارامنه از مناطق روستایی و شهری کشور به ارمنستان مهاجرت هکنن.
''آدریس خان'' ملقب به (تاجر باشی)، ''سهراب خان، هاکوپ خان و کاراپت خان'' نیز از جمله بازرگانان مشهور ارمنی ساکن قزوین بودند. نامه‌های متعددی با مهر برجسته از شرکت تجارتی برادران تومانیان [تومانیانس] در آرشیو کلیسای وانک وجود دارد.»<ref>سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، دفتر دوم، صص1152 ـ1153.</ref>
طبق آمار گوناگون حدود بیست هزار نفر از ارامنه ایران سالهای ۱۹۴۶ تا ۱۹۴۸ دله به ارمنستان مهاجرت هکردنه. مناطق روستایی دله بیشترین مهاجرت از روستاهای [[فریدن]] صورت بیته و سپس از روستاهای ارمنی نشین چهارمحال. از شهرهای تبریز، تهران، [[اراک]]، [[قزوین]]، [[همدان]] و اصفهان نیز گروه‌هایی به [[ارمنستان]] بوردنه.
بعد از پایان [[جنگ جهانی دوم]]، در سال ۱۹۴۶، رهبری اتحاد شوروی برنامه‌ای تصویب کرد برای تشویق و سازماندهی مهاجرت انبوه ارامنه کشورهای مختلف جهان به ارمنستان. این برنامه به طور طبیعی شامل ارامنه ایران هم می‌شد. بین دولت وقت ایران و شوروی توافق به عمل آمد تا طبق برنامه‌ریزی معین ارامنه از مناطق روستایی و شهری کشور به ارمنستان مهاجرت کنند.
الان اکثریت جمعیت ارمنیان ایران تهران دله، سپس جلفای نو (اصفهان)دله، تبریز، ارومیه، قزوین، اراک، مشهد، شیراز، گرگان، رشت، شاهین شهر و اهواز زندگی کننه.
طبق آمار گوناگون حدود بیست هزار نفر از ارامنه ایران در سالهای ۱۹۴۶ تا ۱۹۴۸ به ارمنستان مهاجرت کردند. در مناطق روستایی بیشترین مهاجرت از روستاهای [[فریدن]] صورت گرفت و سپس از روستاهای ارمنی نشین چهارمحال. از شهرهای تبریز، تهران، [[اراک]]، [[قزوین]]، [[همدان]] و اصفهان نیز گروه‌هایی به [[ارمنستان]] رفتند.
کمیته‌های مخصوص ''نرگاقت'' در تهران و شهرها تشکیل شد که از روستاییان ثبت نام می‌کردند، آنها را با کامیون به تهران می‌آوردند و از آن جا از طریق جلفای قدیم با قطار یا از طریق انزلی-باکو با کشتی راهی ارمنستان می‌کردند. این رویداد که در زندگی ارامنه ایران نقش مهمی داشته است.
در ۱۹۰۲ ارمنیان ایران در سیزده شهر، ۱۲۱ روستا زندگی می‌کردند و دارای ۵۳ مدرسه بودند که برخی از آنها مختلط بود. ارمنیان در سراسر ایران زمین ۱۸۷ کلیسا، ۱۶۲ کشیش، ۷ دیر و دو پیشوای مذهبی یکی در تبریز و دیگری در جلفای اصفهان داشتند.
جامعه ارمنی ایران در پی انقلاب مشروطه درسالهای ۱۱-۱۹۰۵ از حق داشتن نماینده در [[مجلس شورای ملی]] برخوردار شد. پس از استقرار [[جمهوری اسلامی ایران]]، همان حقوق به قدرت خود باقی ماند. بر اساس ماده ۱۶۴ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]]، ارمنیان دارای دو نماینده در مجلس شورای اسلامی هستند (از سوی ارمنیان ساکن در جنوب و شمال). آزادی مذهبی آنان نیز در ماده ۱۳ همان قانون پیشبینی شده است.
[[روبرت بگلریان]] و [[کارن خانلری]] نماینده‌های کنونی جامعه ارمنی‌های ایران در مجلس هستند.
اکنون اکثریت جمعیت ارمنیان ایران در تهران، سپس در جلفای نو (اصفهان)، تبریز، ارومیه، قزوین، اراک، مشهد، شیراز، گرگان، رشت، شاهین شهر و اهواز زندگی می‌کنند.
== استقرار ارمنیان در تهران ==
[[پرونده:Holly Serkis (tehran).jpg|بندانگشتی|200px| کلیسای سرکیس مقدس تهران]]
بنا به گزارشی، در سال ۱۷۵۰م تعدادی از ارمنیان در دروازه شاه عبدالعظیم تهران دله ساکن بودند،بینه، از این رو می‌توانتومی گفتبویم که ارمنیان پیش از جلوس [[کریم‌خان زند]] به سلطنت در سال ۱۱۶۳ه. ق دله و در زمان نادرشاه افشار دله به تهران آمده بودندبیمونه. ایناینتا گروه بایدونه نخستیناولین گروه از ارمنیانی باشندباشن که به قصد رهایی از رفتار بد نادرشاه و کارگزارانش از جلفا به تهران مهاجرت کردههکردهنه بودندبینه.
اندککم اندککم با مهاجرت ارمنیان از سایر شهرای ایران مانندمثل:
تبریز و جلفای اصفهان و سلماس و حتیحتا از [[قفقاز]] و ارامنه [[ترکیه]] بر تعداد خانواده‌های ارمنی ساکن تهران افزودهاضافه شدبیه.
در سال ۱۷۶۸م در زمان سلطنت کریم خان زند، ارمنیان تهران اولین کلیسای خود را به نام ''کلیسای تاتووس مقدس'' در کوچه ارامنه بنا کردند. اکثر ارمنیان این محله صنعتگر بودند.
در نخستین سالهای سلطنت قاجار،قاجار دله، ارمنیان تهران در دو ناحیه دله از شهر مستقر شده بودند،بینه، یکاتا گروه در [[دروازه‌های تهران|دروازه شاه عبدالعظیم]] و گروه دیگر در محله دروازه قزوین (حوالی میدان وحدت اسلامی کنونی) ظاهرا" [[آقامحمدخان قاجار]] هشت خانوار از ارمنیانی راره که در قره باغ دله اسیر کردههکرده بودبیه به تهران آوردهبیارده و در محله دروازه قزوین دله سکونت دادهدا. ایناینتا چند خانواده با اجازه شاه، در سال ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۵م کلیسایی به نامنوم گئورک مقدس در آناون محله برایشه خودوسه ساختندبساتنه.<ref>آلمار هوسپیان، نگاهی به زندگی ارمنیان تهران در گذشته نزدیک، سالنامه رافی، جلد اول،1969م، ص 267</ref>
[[پرونده:Saint Mary Park in Tehran 2011.jpg|بندانگشتی|200px|مقدس مریم پارک ]]
شمار ارمنیان تهران در دوره قاجار دله به شرح زیر است:
* ۱۸۴۹م ۳۱۰نفر
* ۱۸۷۲م ۷۵۰نفر
* ۱۹۲۲م ۳۲۴۷نفر
علاوه بر تهران عده‌ای از ارمنیان در روستاهای اطراف تهران دله ساکن شدندبینه. یکیاتا از روستاهای ارمنی نشین [[ده ونک]] بودبیه که از چهارمحال بختیاری به ایناینتا روستا آمدهبیمونه بودند در سال ۱۸۵۱م ۲۱۱ نفر در دو روستا دله که یکیاتا از آنها ونک بودبیه زندگی می‌کردندکردنه. در دهکده [[دروس]]دله ۷۸ نفر، در [[خوردین]] دله ۳۳ نفر و [[بومهن]] ۶۲دله۶۲ نفر ساکن بودندبینه. البته در سال ۱۸۹۰م دله جمعیت ارامنه افزودهزیاد شدبیه.
شمار ارمنیان در سایر شهرهای ایران در سال ۱۸۵۶م به شرح زیر است:
رشت ۶۰ خانوار، [[بندرانزلی]] ۱۰ خانوار، [[بابل]] ۵۰ خانوار، [[گرگان]] ۵۰ خانوار، [[شاهرود]] ۱۰ نفر، [[زنجان]] ۲۰ نفر، شیراز ۷۰ نفر، بندر بوشهر ۱۵۰ نفر، [[خرقان]] با ۴ روستای ارمنی نشین ۹۸۰ نفر، فریدن ۶۵۱۷ نفر بوده استبیه.
در سال ۱۸۸۰م در شهرهای [[سرخس]] با ۵۶۵۵ نفر، [[استان چهارمحال و بختیاری]] ۲۸۹۵ نفر،[[منطقه فریدن]] ۶۵۸۹ نفر و جلفای اصفهان ۲۶۵۸ نفر ارمنیان ساکن بودند.
در سال ۱۹۱۲م شمار ارمنیان آذربایجان ۳۲۷۵۰ نفر بوده است.
== نقش سیاسی ارمنیان – برخی چهره‌های سیاسی – نظامی و اجتماعی ارمنیان ==
[[پرونده:یپرم خان و سردار اسعد از فاتحون تهران.jpg|بندانگشتی|250px|چپ|یپرم خان ارمنی و جعفر قلی سردار اسعد بختیاری در لباس رزم دله به اتفاق گروهی از مجاهدین مسلح ارمنی و بختیاری.]]
* [[میرزا ملکم‌خان]] ناظم الدوله
* [[هوهانس خان ماسحیان]] (آوانس خان مساعد السلطنه)
«از یاران رزمنده یپرم در [[جنبش مشروطه ایران]] و رئیس پلیس تهران.»
* آلکساندر آقایان
«اولین حقوقدان ارمنی – ایرانی که به محض ورود به ایران به آزادیخواهان پیوست و جزو یاران نزدیک یپرم در آمدبیمو. یپرم نیز اووه راره به اداره امور مالی نظمیه برگزید و اووه به بهترین نحو از عهده ایناینتا مهمموهم برآمدبر بیمو. وی سالها خدمات مهمموهم دولتی داشتداشته و موسس بیمه در ایران استدله هسه.»
* سرتیپ داویدخان ساگینیان
«فرمانده قوشون ایران در استانهای شیراز و اصفهان دله در زمانزمون [[فتحعلی‌شاه قاجار]] بودبیه.»
* مارکارخان داویدخانیان
«ناظر فتحعلی شاه (۱۸۰۴ تا ۱۸۴۸).»
[[پرونده:ماردیروس خان.jpg|بندانگشتی|250px|چپ|امیر تومان ماردیروس خان]]
* امیر تومان ماردیروس خان
«رئیس ستاد [[بریگاد قزاق]]. اووه علاوه بر تدریس در مدرسه [[دارالفنون]] دردله وزارت اطلاعات و دارالترجمه خاصه دولتی دله به عنوانعونوان مترجم زبانهای روسی و فرانسه آغاز به کار کردهکرده.»
* گاسپار ایپیکیان
«مشاور [[سید ضیاء الدین طباطبایی]] و شهردار تهران بودبیه.
از اقدامات اووه تامین روشنایی خیابانهای مهمموهم تهران با چراق برق بودبیه. در پی این برنامه دستور داد در خیابانهای [[امیریه (تهران)]]، [[خیابان لاله‌زار]]، [[چهارراه اسلامبول]] و [[خیابان فردوسی]] کنونی سیم هوایی کشیدند و در فواصل معین لامپ نصب کردند.
او به صاحبان دکانهای خیابانهای لاله زار و [[خیابان فردوسی]] و [[خیابان ناصرخسرو]] را موظف کرد در و پنجره دکانهای خود را به رنگ سبز درآورند و تابلوهای لاتین سردر مغازه‌ها و پشت شیشه‌ها را پاک کرده، از نامهای فارسی استفاده کنند.»
* خاندان شاه نظریان شاپورزاده
«یکیاتا از کهنترین خاندانهای ارمنی، ایرانی که قدمتی بیش از پانصد سال دارددارنه خاندان شاه نظریان شاپورزاده گوگچه‌ای استهسه. ایناینتا خاندان در آغاز ملک‌های سرزمینی بودندبینه که بین ساحل شرقی [[دریاچه سوان]] و شهر[[گنجه]] [[قره باغناگورنو]] واقع شده بودبیه و مقر حکومتحوکومت آنهااونا ''مزرع'' نام داشت. دانسته نیست این دودمان از چه تاریخی ملک‌های این ناحیهنوم بودندداشته. نخستین سند در مورد این خاندان مربوط به سال ۹۴۴ه. ق است.»
* میرزاجان داودخان/داویدخان/ژان داود هوهانس
«یکیاتا از شخصیتهای برجسته ارمنی در دوره سلطنت [[محمدشاه]] دله و [[ناصرالدین‌شاه قاجار]]، میرزا جان داودخان یا جان داود ارمنی استهسه. داودخان از کارمندان دربار و مترجم اول دربار محمد شاه و ناصرالدین شاه بودبیه.»
* ست خان آسدوادزادوریان (صدقی بیگ)
«در اواخر سده هجدهم میلادی دله در یکاتا خانواده بازرگان در بندر [[بوشهر]] دله دیده به جهان گشود. ست خان در کودکی دله نزد کشیش کلیسای بوشهر به تحصیل پرداختپرداخته. در سیزده سالگی دله ونه خانواده اش اووه را برایره ادامه تحصیل وسه و فراگرفتنفرابیتن [[زبانزبون انگلیسی]] به [[بمبئی]] فرستادندبفرستینه.
در تهران ست خان به استخدام دربار قاجار درآمد، سپس به تبریز نزد [[عباس میرزا]] نایب السلطنه رفت و عباس میرزا به او لقب خان داد.»
* منوچهرخان معتمدالدوله
«یکیاتا از معروفترین خانواده‌های ارمنی شهر تفلیس در گذشته، خانواده ''اناگولوپیان'' بودبیه. بزرگگتترین ایناینتا خانواده به نامنوم ''میرزاگورگن'' یا ''گرگین''، یکیاتا از وزیرانوزیرون پادشاه گرجستان بودبیه.
''چنگور'' یکیاتا از پسرانپسرون میرزاگورگن در سپاه [[پاول سیسیانوف]] دله فرمانده روس بودبیه. اووه به اسارت سپاهیانسپاهیون ایران درآمددربیموئه. چنگور جوانی تنومند، بلندبالا و خوش صورت بودبیه. اووه راره مقطوع النسل کردندهکردنه و [[آغامحمدخان قاجار]] اووه راره منوچهر خواندبخونسه و بعدا"بعدن هم به اووه لقب خان دادهدا.
منوچهر خان در دربار قاجار رشد و ترقی کرد. وی در آغاز از خواجگان حرمسرا بود. پس از چندی غلام خاصه شاه و خواجه باشی دربار شد، و سرانجام به مقام (ایشیک آقاسی باشی) رئیس یا وزیر تشریفات نائل آمد.
منوچهرخان از ندیمان نزدیک و مورد اطمینان فتحعلی شاه بود. شاه در بیشتر مواقع در کارهای بسیار مهمی با او شور و مشورت می‌کرد. ''یحیی میرزا'' پسر فتحعلی شاه در سن هشت سالگی حاکم گیلان شد و منوچهرخان در سال ۱۸۲۳م به عنوان پیشکاری او تعیین شد و توانست یاغیان و راهزنان راهها را سرکوب نماید و راهها را امن کرد و به تجار، خصوصا" تجار ارمنی کمک مالی فراوان کرد و به تدرویج و توسعه تجارت همت گماشت.»
* سلیمان خان سهام الدوله
«اتا دیگر از اعظای خانواده اناگولوبیان، سوقومون (سلیمان) برار منوچهر خان معتمدالدوله بیه.
«یکی دیگر از اعظای خانواده اناگولوبیان، سوقومون (سلیمان) برادر منوچهر خان معتمدالدوله بود. سلیمان در قتل‌عام تفلیس به دست سپاهیان آقا محمد خان با فداکاری مادرش جان سالم به دربرد. به توصیه برادرش منوچهرخان او با مادرش به ایران آمد. سلیمان ابتدا به خدمت عباس میرزا نایب السلطنه درآمد و به کار سپاهیگری مشغول شد، وی در جنگهای ایران و عثمانی نیز شرکت جست. سلیمان خان سهام الدوله که بسیار مورداعتماد و توجه [[امیرکبیر]] بود پس از چندی به حکومت [[لرستان]] و [[خوزستان]] منصوب شد.
سلیمان دو پسر داشت به نامهای ''جهانگیر خان'' که او وزیر صنایع بود و منصب سرتیپی داشت و پسر دیگر او ''نریمان خان قوام السلطنه'' به [[زبان فرانسوی]] مسلط بود و مترجم وزارت امور خارجه و دارای منصب نیابت اول آجودان باشی داشت.»
* آقالربیگ آقالر
«یکیاتا از اعضای خانواده انیگولوپیان بودبیه وه او از ارامنه گرجستان بودبیه که به ایران آمدبیموئه از تهران به تبریز رفتبورده و به سپاهیانسپاهیون عباس میرزا پیوستپیوسته و به عضویت فوج مخصوص وی درآمددربیموئه.
او یکی از اعضای هیئت نمایندگی ایران برای مذاکره با دولت عثمانی بود. آقالربیگ لقب خان را از عباس میرزا دریافت کرد. او به زبانهای فارسی و روسی تسلط کامل داشت، به عضویت در هیات نمایندگی ایران در مذاکرات [[عهدنامه ترکمانچای]] درآمد.»
* جهانگیرخان، جهانگیرخان اناگولوبیان
«برادرزادهبرارزا منوچهرخان معتمدالدوله و فرزند سلیمان خان سهام الدوله بود. او در سال ۱۸۳۳م در شهر تبریز به دنیا آمد. او درجه سرتیپی را از ناصرالدین شاه دریافت نمود و بعد هم ژنرال آجودان ناصرالدین شاه شدبیه.
او صنعتگر قابلی بود و در سال ۱۸۸۲م توانست برای تفنگهای سپاهیان ایران فشنگ بسازد لذا شاه او را به وزیر صنایع منصوب کرد. در همین سال جهانگیرخان به درجه امیرتومانی نائل آمد و او بانی [[زرادخانه]] در ایران بود. ساختن کوره ذوب فلزات برای ریختن توپ در زرادخانه و برپاکردن کارخانه باروت کوبی در تهران از جمله کارهای سودمند او بود.»
* هوهانس خان آگچالیان منیع السلطنه هوهانس
«در ۱۸۳۳م زاده شد،بیه، از محل تولد و تحصیل او اطلاعی در دسترس نیست. او به استخدام وزارت خارجه ایران درآمد. در ابتدای خدمت چون به زبانهای فارسی، ترکی، ارمنی، یونانی و انگلیسی آشنایی داشت، به مترجم کارپردازی شهر [[ازمیر]] در دوران دولت عثمانی منصوب شدنیه.
هوهانس در سال ۱۸۷۵م به مقام (باش ترجمانی) و (ویس کنسول) ایران در شهر ازمیر ارتقای مقام یافت، سپس در ۱۸۸۴م به کاردانی کنسولگری ایران در شهر ازمیر گماشته شد. در سال ۱۸۸۶م لقب خان به او عطا شد. او در سال ۱۸۸۸م به نیابت اول سفارت ایران در [[استانبول]] منصوب گردید.
در ۱۸۹۶م به درجه سرتیپی نایل شد و در سال ۱۸۹۷م به [[مصر]] اعزام گردید. او در سال ۱۸۹۹م به لقب منیع السلطنه مفتخر گردید و به عنوان سفیر فوق العاده ایران برای اعلام جلوس مظفرالدین شاه به تخت شاهی به دربار [[بلگراد]] و دربار صوفیه اعزام شد.
هوهانس خان عضو کمیسیون اصلاح امور پستی و تلگرافی میان دولت ایران و عثمانی و نیز عضو کمیسیون تجدید عهدنامه بازرگانی در دربار بود.»
* ماطه وس خان (ماتئوس خان) ملیکیانس
«در سال ۱۸۷۵م در خانواده ملیکیانس که از ارمنیان [[همدان]] بود متولد شد و در تهران در مدرسه هایگازیان دیپلم گرفت و وارد کالج آمریکایی شد. پس از فارغ‌التحصیلی در همان کالج به مدت دو سال مشغول تدریس شد.
او به استخدام وزارت مالیه درآمد و در اداره خزانه مشغول کار شد و ملقب به خان گردید.
او در سال ۱۹۰۴م کتابی تحت عنوان (مملکت شمس طالع یا دولت [[ژاپن]]) به فارسی ترجمه و تالیف کرد و برای نخستین بار مردم ایران را با کشور ژاپن آشنا ساخت.
وزارت مالیه در سال ۱۹۱۰م اداره رسومات را تاسیس کرد و او به ریاست آن برگزیده شد.
* ماطه وس خان (ماتئوس خان) ملیکیانس
در سال ۱۹۳۶م به دستور [[رضاشاه]] مدارس ارمنیان در سراسر ایران بسته شد و در آن تاریخ ماطه وس خان مدیر مدارس ارمنیان تهران بود، او را زندانی کردند. ماطه وس خان نامهای به رضا شاه می‌فرستد و شاه او را از زندان آزاد می‌کند ولی مختاری رئیس شهربانی با آزادی ماطه وس خان مخالفت ورزید و او را به [[زندان قصر]] فرستادند. او در سال ۱۹۴۱م از زندان آزاد شد و هشت ماه بعد از آزادی فوت کرد.»
« سال ۱۸۷۵م دله خانواده ملیکیانس دله که از ارمنیان [[همدان]] بیه متولد بیه.
* موسس خان خاچادوریان
«در سوم ژوئیه سال ۱۸۷۸م در شهر همدان دله متولد شدبیه. او فارغ‌التحصیل کالج آمریکایی بود. او به زبانهای فارسی و ارمنی و انگلیسی آشنایی کامل داشت.
موسس خان به استخدام وزارت مالیه درآمد و بعدها به سمت رئیس گمرک [[بندر لنگه]] درآمد و پس از مدتی رئیس گمرک بوشهر شد.
او رئیس مالیه [[استان فارس]] و سپس رئیس مالیه تبریز گردید. او در سال ۱۹۲۱م رئیس موسسه انحصار دخانیات ایران گردید.
از سوی [[احمدشاه قاجار]] نشان شیر و خورشید درجه دوم به او اهدا شد.
موسس خان در کلیه سازمانهای وابسته به کلیسا و انجمنهای خیریه فعالیت پرثمر داشت. او برای بقا و دوام مدرسه هایگازیان تلاش بسیار کرد و تا آخر عمر خود رئیس انجمن کل خیریه ارمنیان تهران بود.
موسس خان در هفدهم ژانویه سال ۱۹۳۳م در تهران در گذشت.»
== ارمنیان در دارالفنون ==
یکاتا ماه پس از آغاز بنای [[دارالفنون]] در ۱۲۶۶ه. ق. دله امیرکبیر صدراعظم باکفایت ایران زمین، به (جان داودخان) ارمنی یا ''داوید داویدیان''، مأموریت دادهدا به کشور [[اتریش]] و [[پروس]] برودبوره و معلمانی برای تدریس در دارالفنون استخدامدلهاستخدام کندهکنه.
امیرکبیر در شوال ۱۲۶۶ه. ق دله اختیارنامه‌ای به جان داودخان دادهدا که در قسمتی از اختیارنامه چنین نوشتهبنویشته است:
[[پرونده: Darolfonun WikiFa 1.jpg|بندانگشتی|چپ|250px| نمای سمت ورودی ساختمون دارالفنون پس از بازسازی کلیکولی سال ۱۳۸۹دله]]
«عالی جاه فطانت و ذکاوت همراه زیده المسیحین مسیوجان داود مترجم اول دولت علّیه ایران را مرقوم می‌شود که چون برای مکتبخانه پادشاهی که در مقر خلافت باهره بنیان شده است، شش معلم که کمال مهارت و وقوف داشته باشند و از قرار بتفصیل؛ معلم نظام پیاده یک نفر، معلم حکمت و جراحی و تشریح یک نفر، معلم هندسه یک نفر، معلم علم معدن یک نفر، معلم توپخانه یک نفر، معلم سواره نظام یک نفر ضرور و در کار است، لهذا آن عالیجناب از جانب شرافت جوانب اولیای دولت علّیه مأمور و مرخص است که به مملکت شما (اتریش) و پروس رفته، معلمهای مزبور را از قرار تفصیل فوق تا مدت پنج تا شش سال اجیر کرده با مخارج آمدن و رفتن نوشته به آنها داده هر قراری که عالی جاه به آنها بدهد در نزد اولیا دولت ابدمدت مقبول و ممضی است.
* امیر تومان ماردیروس خان
* اسکندر خان داویدیان
«فرزند ماردیروس خان امیرتومان - فارغ‌التحصیل دانشکده السنه شرقیه لازاریان در مسکو دله»
* میرزا ملکم خان ناظم الدوله
* دکتر گارنیک خان دالکجیان
«فارغ‌التحصیل از العلوم الحکمتیه شاهانه (دارالفنون طبی همایون) شهر استانبول. دکتر دالکجیان در دارالفنون دله داروسازی تدریس می‌کردکرده.»
* دکتر بازیل
«بازیل که از او با نامهای میناس، مانوک و بارسق یاد شده در ۱۴ ژوئن ۱۸۵۷م/۱۲۷۳ ه. ق در محله تبریزیان جلفای اصفهان دیده به جهان گشود و دوره ابتدایی را در مدرسه میناس، در جلفا طی کرد. در سال ۱۸۷۱م/۱۲۸۸ به هندوستان رفت، در کالج (سورپ پرگیچ) به تحصیل پرداخت و موفق به اخذ لیسانس شد. در سال ۱۸۸۰م وارد دانشکده پزشکی شد. در سال ۱۸۸۱م به انگلستان مسافرت کرد و در دانشکده پزشکی [[ادینبرو]] تحصیل کرد. در سال ۱۸۸۹م/۱۳۱۶ه. ق به تهران آمد و به عنوان استاد در رشته پزشکی دارالفنون به تدریس پرداخت. او مدت ۲۲ سال استاد و رئیس رشته پزشکی دارالفنون بود، و در طی این سالها۱۸۹ پزشک تحویل جامعه ایران داد.»
* زورا ساگینیان
«متولد تبریز. ساگینیان پس از پایان تحصیلات در تبریز به کشور [[سوئیس]] رفت و در دانشگاه [[ژنو]] در رشته علوم سیاسی و اقتصادی به تحصیل پرداخت. پس از مراجعت به ایران در دارالفنون علوم سیاسی و اقتصادی تدریس می‌کرد.»
* دکتر گارابد پاپاریان
«او مدرس داروسازی در دارالفنون بود»
* هوانس ماسهیان (آوانس خان مساعد السلطنه)
«در دارالفنون در شعبه علوم سیاسی، حقوق بین‌الملل و تاریخ جهان تدریس می‌کرد.»
== فعالیتهای شغلی ارمنیان ایران ==
'''زرگری و جواهرسازی'''
در دوره قاجار جواهرسازاندله جواهرسازون و زرگرانزرگرون دربار، بخصوص دربار ناصری ارمنیان بودندبیه. ناصرالدین شاه همیشه یک زرگرباشی ارمنی مخصوص به خود داشت. یکیاتا از مشهورترین زرگران و جواهرسازان دوره فتحعلی شاه، ''تاتووس آراکلیان'' بود که به او لقب (تراب خان) دادهبیه بودند.<ref>یاکوب پولاک، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاوس جهانداری، انتشارات خوارزمی، تهران،۱۳۶۱، صفحه ۲۹۷</ref>
از جواهر سازان عصر معاصر می‌توان به [[لئون آودیان]] را نام برد.
'''شمشیرسازی'''
یکیاتا از صنعتگران اسلحه ساز مشهور عصر فتحعلی شاه (خاچاطور ببوریان زرنشانی) بودبیه. او از ارمنیان [[تفلیس]] بود که در ۱۸۲۶م در جنگهای ایران و روس در نزدیکی شهر [[ایروان]] به اسارت ایرانیان درآمد. چون در [[قفقاز]] بسیار مشهور بود برای اینکه ناشناس بماند خود را ''گورگن'' نامید. فتحعلی شاه به او لقب (اوستاباشی) داد و کارگاهی در اختیار او گذاشت.<ref>آرشاک آلبویاجیان، تاریخ مهاجرت ارمنیان، جلد دوم، چاپ نور آستق، قاهره،۱۹۵۵، ص ۲۶۰</ref>
'''تپانچه سازی'''
از نامینومی ترین تپانچه ([[اسلحه دستی]]) سازان ارمنی، (استاد استپان تپانچه ساز) بودبیه. او تپانچه‌های بسیار ظریف و زیبایی می‌ساخت. تپانچه‌ای ساخت ''استاد استپان''، که آن را در سال ۱۸۴۴م در زمان سلطنت [[محمدشاه]] ساخته بود در موزه اسلحه تهران نگهداری می‌شود.
از دیگر تپانچه سازان مشهور ارمنی می‌توان به:
«کلانتریانس، میرزا قرنلی و تاتووس قنداق ساز (از [[قنداق]] سازان نامی تهران در دهه هفتم سده سیزدهم) را نام برد.»
'''پوست دوزی'''
از معروفترین پوست دوز (وُسگان گریگوریانتس) بودبیه فتحعلی شاه به او لقب ''کورگ چی باشی'' داده بود.
'''خیاطی'''
از معروفترین خیاطان می‌توانتومی به ''مارتینو توتوانیان'' و ''هوسپ تاتووسیان'' (هوسپ خیاط باش هم می‌گفتند) راره نامنوم بردبوریم.
<ref>کارلا سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، انتشارات نشر نو، تهران،۱۳۶۳، ص ۲۹۴</ref>
مارتینو چند نشان از کشورهای مختلف دریافت کرده بود. ناصرالدین شاه نشان شیروخورشید به او اهداء داده بود.<ref>کارلا سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، انتشارات نشر نو، تهران،۱۳۶۳، ص ۲۹۴</ref>
'''عکاسی'''
(ژوزف پاپازیان) از عکاسون بنام عهد ناصرالدین شاه بیه.
(ژوزف پاپازیان) از عکاسان بنام عهد ناصرالدین شاه بود. او در سال ۱۸۸۲م عکاسخانه‌ای در تهران دایر کرد. پاپازیان مهر ساده‌ای با نقش شیروخورشید و نام خود و تاریخ تاسیس عکاسخانه با عبارت (دارنده مدال‌های طلا از شاه ایران) به زبان انگلیسی برای خود ساخته بود.
'''پزشکی'''
از نخستین پزشکانپزشکون ارمنی که در تهران دله به طبابتدرمون پرداختندپرداختنه دکتر (داوید مگردیچیان داوید یانس) بودبیه که نزد مقامات و مردم ایران به ''حکیم داودخان'' معروف بودبیه. او دروه سال ۱۷۸۶م دردله [[استان آرارات]]دله متولدموتولد شدبیه. برخی<ref>مهدی زادگاهبامداد، اوشرح راحال شیرازرجال و برخی دیگرایران در ارمنستانقرن غربی۱۲،۱۳،۱۴ می‌دانند.جلد درپنجم، سنینانتشارات نوجوانیکتابفروشی بهزوار، [[هند]]تهران،۱۳۵۷، سفر کرد و در شهر [[کلکته]] به تحصیل پرداخت و در سال ۱۸۱۲م فارغ‌التحصیل شد. او مدتی در ارتش [[انگلستان]] در کشور هند خدمت می‌کرد.ص۱۱۳</ref>
از دیگر پزشکون ارمنی عصر قاجار تومی به:
در سال ۱۸۳۱م به تهران آمد و پزشک مخصوص فتحعلی شاه شد. فتحعلی شاه دکتر داویدیانس را مفتخر به لقب خان و دریافت نشان شیر و خورشید گوهرنشان ساخت. پس از درگذشت فتحعلی شاه، حکیم داودخان پزشک مخصوص محمدشاه قاجار شد. محمدشاه نیز حکیم داودخان را به دریافت نشان گوهرنشان مفتخر کرد.<ref>مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲،۱۳،۱۴ جلد پنجم، انتشارات کتابفروشی زوار، تهران،۱۳۵۷، ص۱۱۳</ref>
«دکتر هاروتیون تیریاکیان، دکتر نوودون آزاگابدیان، دکتر گارابد پاشایان خان، دکتر ماکاشیان، دکتر گریگوریان، دکتر ادیک قازاریان، دکتر بازیل و دکتر گارگین هوویان نوم بوردن.»
از دیگر پزشکان ارمنی عصر قاجار می‌توان به:
''دکتر تاشچیان'' و ''دکتر آرشاک'' و ''دکتر آقانور'' (پزشک ویژه [[ظل‌السلطان]] برار شاه) بینه.
«دکتر هاروتیون تیریاکیان، دکتر نوودون آزاگابدیان، دکتر گارابد پاشایان خان، دکتر ماکاشیان، دکتر گریگوریان، دکتر ادیک قازاریان، دکتر بازیل و دکتر گارگین هوویان نام برد.»
''دکتر تاشچیان'' و ''دکتر آرشاک'' و ''دکتر آقانور'' (طبیب مخصوص [[ظل‌السلطان]] برادر شاه) بودند.
'''داروسازان ارمنی'''
از داروسازان ارمنی می‌توانتومی به (داروخانه شِوِورین) در [[خیابان ناصرخسرو]] کنونی بوددله نامبیه بردنوم بوردن.
از دیگر داروسازان (دکتر گارابد پاپاریان) فارغ‌التحصیل دارالعلوم الحکمتیه شاهانه شهر استانبول بودبیه. او در تهران در خیابان ناصریه داروخانه معتبری دایر کرد.
دکتر پاپاریان دو کتاب به زبان فارسی از خود به یادگار گذاشته است. یکی از این کتابها درباره بهداشت دهان و دندان است و ''حفظ الصحه دندان'' نام دارد. کتاب دوم درباره بهداشت و حفظ سلامتی است و ''حفظ الصحه'' یا ''علم الابدان'' نام دارد.
یکیاتا دیگر از داروسازان مشهور دوره قاجار ''دکتر گارنیک خان دالکجیان'' استهسه. او فارغ‌التحصیل دارالفنون طبی همایون شهر استانبول بود.
== اقتصاد ==
تاریخچه اقتصاد ارامنه ایران از آنجایی که سرزمین [[ارمنستان]] از دیرباز به منزله چهارراهی بین [[آسیا]] و [[اروپا]] شناختهبشناخته شدهبیه، بود، می‌توانتومی حرفهِ سنتی و خانوادگی ارامنه راره تجارت و بازرگانی دانستدونست.
امتیازات و شرایط مساعدی که شاه در اختیار بازرگانان ارمنی قرار داده بود، به خواجه‌های جُلفا امکان داد تا فعالیتهای تجاری، اقتصادی و به ویژه تجارت خارجی [[ایران]] را به طور بی سابقه‌ای گسترش دهند. از سوی دیگر، با رشد سرمایه داری و ظهور کمپانی‌های بزرگ تجاری که در راس همه آنها [[انگلستان]]، [[فرانسه]] و [[هلند]] قرار داشتند، تجار ارمنی با دشمن و رقیب سرسختی مواجه شدند.
لغو امتیاز دولتی [[صادرات]] [[ابریشم]] توسط شاه شدیداً به نفع بازرگانان ارمنی تمام شد؛ زیرا آنان بدون واسطه و مستقیماً با تولیدکنندگان مرتبط شدند. پس از مرگ شاه عباس، ارمنیان بزرگ ترین حامی خود را از دست دادند و به تدریج از آزادی‌های که داشتند محروم شدند.
پس از روی کارآمدن سلسله قاجاریه، مجدداً ارمنیان آزادی‌هایی یافته و مورد عنایت و حمایت شاهان قاجار قرار گرفتند. در این دوره قیدوبندهایی که در گذشته در انتخاب شغل برای ارمنیان وجود داشت، به یکباره از هم گسست و ارمنیان قادر گشتند آزادانه هر شغلی را که علاقه داشتند انتخاب و در آن فعالیت کنند. از آن پس گروهی از ارمنیان به خدمات دولتی روی آوردند و گروهی تجارت را پیشه خود ساختند. عده‌ای نیز سپاهی گری و گروهی نیز به کسب و کارهای آزاد پرداختند. بازرگانان ارمنی جلفای اصفهان برای سامان دادن به فعالیتهای بازرگانی خود، شرکت‌های بازرگانی تشکیل دادند.
''تومانیان''ها، از معروفترین بازرگانان ارمنی عصر قاجار در شهر تبریز به شمار می‌رفتند. آنها با سرمایه در گردشی در حدود ۳ میلیون تومان به صادرات خشکبار و ابریشم و واردات آهن می‌پرداختند. برادران تومانیان علاوه بر کار بازرگانی به خرید و فروش ارزهای خارجی نیز مشغول بودند و با [[بانک شاهی ایران]] رقابت می‌کردند.
در ۱۹۰۱ میلادی وقتی دولت ایران می‌خواست مبلغ ۲۲ میلیون و ۵۰۰ هزار منات طلا از دولت [[روسیه تزاری]] با بهره ۵ درصد وام دریافت کند، ''الکساندر تومانیان'' عریضه‌ای به دربار قاجار نوشت و اعلام کرد که حاضر است این مبلغ [[وام]] را در اختیار دولت بگذارد تا دولت ایران پیش روس‌ها دست دراز نکند.
از تجارتخانه‌های دیگر ارمنی می‌توان به تجارتخانه‌های ''آرزومانیان، آرامیان، هاروتیونیان و شرکا، اصلانیانس'' و تجارتخانه ''هوویان'' اشاره کرد. زرگری و جواهرسازی یکی دیگر از مشاغل مجاز برای ارمنیان، زرگری و جواهرسازی بود. در دورهِ قاجار جواهرسازان و زرگران دربار به ویژه دربار ناصری، ارمنیان بودند. [[ناصرالدین شاه]] همیشه یک زرگرباشی ارمنی مخصوص به خود داشت.
از زرگران معروف آن دوره می‌توان از ''تاووسی تراب خان، ملیک میناسیان'' و تیگران ''ملیک میناسیان'' نام برد.
استادان اسلحه ساز در میان صنعت گران ارمنی عصر قاجار، اسلحه سازان ماهری بودند که در ساخت سلاح‌های گرم و سرد مهارت فراوانی داشتند. هم اکنون برخی از سلاح‌هایی که استادان ارمنی ساخته‌اند در موزه‌های ایران و خارج نگهداری می‌شود.
خیاطی پس از تحولی که در لباس پوشیدن ایرانیان در عصر قاجار پدید آمد، تعدادی از ارمنیان خیاطی را پیشه خود ساخته و برخی از خیاطان ارمنی از این راه به ثروت و شهرت فوق العاده‌ای رسیدند.
ارمنیان در وزارت خارجه چون در دوره قاجار، ایرانیان ارمنی بیش از دیگر ایرانیان به زبانهای اروپایی آشنایی داشتند، منصب مترجمی در دربار و وزارت خارجه بیشتر به ارمنیان واگذار شده بود.
لذا اقتصاد ارامنه را می‌توان اقتصادی متکی بر تجارت و بازرگانی دانست که گهگاه در دوره‌های مختلف متأثر از شرایط خاص آن دوره، به مشاغل خاص نیز محدود می‌شد. شاید یکی از دلایل موفقیت اقتصادی ارامنه در ایران، وجود محدودیت‌های متعددی بود که در دوره‌های مختلف بر آنها تحمیل شده است.
== ورزش ==
در تهران دله ورزشهای جدیدنو از مدارس شروع شده‌اندبیه که در این امر دله مرحوم ''بابکن مگردچیان'' در کالج سابق آمریکایی و [[دبیرستان البرز]] دله سهم به سزایی داشته است. رشته‌های نوین بسیار سریع در مدارس متداول شد و مسابقات بین مدارس ترتیب داده شد. در این مسابقات مدارس ارامنه تهران نیز فعال بودند با مربیان و معلمین مانند ''سروژ صفریان'' و ''بابکن یغیازاریان''.
[[پرونده:بسکتبال زنان ارمنی.jpg|بندانگشتی|300px|چپ|تیم بسکتبال بانوان ارامنه جلفای اصفهان سال ۱۳۰۲خورشیدی دله]]
ارامنه تهران باشگاه (دورک آنگق) راره بنیان نهادندبشتنه و سپس چند باشگاه فرهنگی و ورزشی نیز تاسیس شدندبینه. از ادغام پنج باشگاه فرهنگی در سال ۱۹۴۴م ''باشگاه فرهنگی نوجوانان ارمنی'' تاسیس شدبیه. ایناینتا باشگاه به ''باشگاه جوانان ارمنی'' تغییر نامنوم دادهدا که بعدا"بعدن به ''باشگاه فرهنگی ورزشی آرارات'' تبدیل شدبیه.
در خوزستان جوانان ارمنی که از هند (فارغ التحصیلان کالج ارامنه [[کلکته]]) به خوزستان آمده بودند در سال ۱۹۲۱م در [[مسجد سلیمان]] با ۴۵نفر، تیم‌های [[فوتبال]] و [[هاکی]] تشکیل دادند. با آمدن جوانان ارمنی از جلفای اصفهان-فریدن و چهارمحال به مسجد سلیمان تعداد جوانان بیشتر شد و تیم فوتبال به باشگاه ورزشی ارامنه مسجد سلیمان تبدیل شد.
در آبادان هم جوانان ارمنی در سال ۱۹۲۳م باشگاه ورزشی ارامنه به نام (اسپرت) را تاسیس کردند. و بعد از اعضاء باشگاه روز به روز بیشتر شد باشگاه جدیدی را تاسیس نمودند در سال ۱۹۲۸م باشگاه فرهنگی-هنری (آزگاسر) (یعنی وطن پرست) بنیان نهادند.
ارامنه در جلفای اصفهان باید مادر ورزشهای نوین ایران دانست فهرستی از تشکیلات و باشگاهای ورزشی شامل:
تعدادی از معروفترین ورزشکارون ارمنی ره تومی:
* در سال ۱۹۰۲م تیم فوتبال آموزشگاه در جلفای اصفهان تشکیل شده است.
* در سال ۱۹۱۹ سازمان پیش آهنگی در جلفا تاسیس شده است.
* در سال ۱۹۲۳ تیم بسکتبال بانوان در جلفای اصفهان تشکیل شد.
* در سال ۱۹۳۶م اولین تیم بوکس در ایران در جلفای اصفهان توسط آقای واهان وارتوانیان تشکیل و بین اعضاء تیم مسابقه ترتیب داده شد.
* در سال ۱۹۴۶م به سرپرستی آقای جانی تونیان (بازیکن فوتبال) و همکاری آقایان ''آرامائیس الهوردیان، بتلحم سوکیاسیان، هوانس اوهانیان و ست یسایان'' در زمین متعلق به کلیسای وانک به وسعت ۱۲۰۰ متر مربع ورزشگاه ارامنه تاسیس شد.
[[کارو حق وردیان]]،[[آندرانیک اسکندریان]]،[[آندرانیک تیموریان]]،[[مارکار آقاجانیان]]،[[آندره آغاسی]] ره نوم بوردن.
در تبریز قبل از سال ۱۳۲۲ بطور پراکنده در مدارس و در گروههای پیش آهنگی وجود داشته است. در این سال به همت سندیکای رانندگان ارامنه تبریز باشگاه فرهنگی ورزشی به نام (ساسونتسی داوید) تاسیس گردید که به اختصار (س-د-م) گفته می‌شد. اولین رئیس هیئت مدیره آن آقای ''زاون قوروقچییان'' و مسئول و سرپرست بخش ورزشی آن ''وازگن داویدیان'' بوده است.
تعدادی از معروفترین ورزشکاران ارمنی می‌توان به:
[[کارو حق وردیان]]،[[آندرانیک اسکندریان]]،[[آندرانیک تیموریان]]،[[مارکار آقاجانیان]]،[[آندره آغاسی]] را می‌توان نام برد.
در طول سالهای اخیر تیم بسکتبال بانوان آرارات به موفقیتهای چشمگیری دست یافت و موفق شد در چهار دوره قهرمان سوپر لیگ سراسری ایران شود و بازیکنانی مانند:
«ماری عزیزیان، اِولین آواکیان، دیانا آوانسیان، مارو آوانسیان، هیلدا ملکومیان، اُدِت آقاجانیان، اِدنا عیسایان و نارینه آرتاشیان به تیم ملی راه یافتند.»
[[پرونده:نلی.jpg|بندانگشتی|250px|چپ|نلی یغیایان]]
* نلی یغیایان
«اولین زن ایرانی استهسه که قله [[مون بلان]] راره فتح نموده استهکرده.»
* خانم ملیکیان ریتا
«در سال ۱۳۲۷ دردله اصفهان دله متولد شدهبیه و در رشته دو و می‌دانیمیدونی دله ۳ سال قهرمان ایران و رکوردار ایران می‌باشدهسه.»
* خانم اوپال لیلی
«متولد ۱۳۱۰ درتهران تهراندله در سال ۱۹۵۶م قهرمان آسیا بوده،بیه، لیلی ۵ سال متوالی قهرمان [[تنیس روی میز]] آسیا بوده استبیه.»
* خانم تت، ماری ترز
«متولد سال ۱۳۲۱ در تهران او به عضویت باشگاه‌های هما و انجمن دوشیزگان ایران درآمدهدله و مدتمودت ده سال متوالی (۱۳۳۹-۱۳۴۹) کاپیتان والیبال ایران در مسابقاتموسابقات متعددموتعدد برون مرزی بوده استبیه. در ششمین دوره مسابقات آسیایی [[بانکوک]] کاپیتان تیم والیبال بانوان ایران را به عهده گرفته و مفتخر به کسب مقام سوم و مدال برنز گشته است.»
* سرژیک آساطوریان
«متولد ۱۳۲۷ در تهران دردله سال ۱۳۵۲ دردله مسابقات آسیایی دله که در تهران برگزاردله شدبرگوزار بیه در ''رشته اپه'' دله مقام اول و در ''رشته فلوره'' دله مقام دوم رار کسب نمودهکرده. او به عنوان سرپرست، ناظر و نماینده فدراسیون جهانی در مسابقات مختلف در کشورهای [[روسیه]]،[[کره جنوبی]]، فرانسه،[[بلغارستان]] حضور داشته است.»
* ویلهلم یونانی
«[[بوکس]]ور در مسابقات آسیایی دله سال ۱۹۶۷م مقام سوم و در مسابقات المپیک آسیایی ۱۹۶۶م مقام سوم راره کسب نمودهکرده.»
* وازیک قازاریان
«بوکسور »
«بوکسور او در سال ۱۳۵۸ در المپیک توکیو، در وزن پنجم با کسب رتبه دوم مفتخر به دریافت مدال نقره شده است.»
* پطروس نظربگیان
«بوکسور »
«بوکسور او در سال ۱۳۴۶ اولین ایرانی بوده که مقام داوری بین‌المللی را از آن خود ساخته است.»
* واردگس پارسامیان
«بوکسور »
«بوکسور او در سال ۱۳۵۳ مسابقات آسیایی در تهران به مقام سوم رسید.»
* آرتوش ساگینیان
«۶ سال مربی تیم ملی بوکس ایران و رئیس فدراسیون بوکس کشور بوده است.»
* ژرژ (کوچار) کاراپت
«رئیس فدراسیون بوکس ایران و مربی تیم ملی ایران و در سال ۱۳۵۴ به عنوان مربی تیم بوکس آمریکا بوده است.»
* هنریک تمرزیان
«وزنه بردار »
«وزنه بردار در سال ۱۳۳۵ در مسابقات المپیک [[ملبورن]] مقام پنجم رسید و در مسابقات آسیایی سال ۱۳۳۶ مقام دوم و در مسابقات بین‌المللی [[سوئد]] به مقام سوم و در مسابقات المپیک [[توکیو]] به مقام سوم نایل آمد.
و در سال ۱۳۴۷ به عنوان سر مربی تیم ملی [[وزنه برداری]] ایران در مسابقات المپیک [[مکزیک]] شرکت نمود و به مقام سوم دست یافتند.»
== کتابخانه‌های ارمنی ==
کتابخانه‌های ارمنی به سبک امروزی در ایران دله از نیمه‌های سده نوزدهمنوزدهوم توام با تاسیس مدارس به وجود آمدندبیموئه. نخستین کتابخانه‌ها در تبریز، جلفای اصفهان، رشت و تهران پایه‌گذاری شدند. غیر از آنها در روستاهای ارمنی نیز کتابخانه‌هایی عموما" در جوار کلیساها وجود داشت و پس از مهاجرت ارمنیان به شهرها این کتابخانه‌ها نیز به شهرها و و بیشتر آنان در کتابخانه کلیساها ادغام گردیدند.
نخستین کتابخانه مستقل در سال ۱۸۷۷م در ناحیه ''قلعه'' (قالا) تبریز بنا شد. تا سالهای دهه ۱۹۳۰ در تهران کتابخانه‌ها عموما" در جوار مدارس وجود داشتند. در سال ۱۹۳۶ پس از اینکه مدارس به دستور رضا شاه تعطیل شد با کوشش (انجمن خیریه زنان ارمنی) کتابخانه‌های مدارس در یک جا متمرکز و ادغام شد. بعدها با تصمیم شورای خلیفه گری این کتابها که حدود ۴ هزار جلد کتاب بود تحت سرپرستی (انجمن کلوب ارمنیان) درآمد.
در دهه ۱۹۷۰ این کتابخانه تعداد ۱۲ هزار جلد کتاب داشت که اکثرا" ارمنی بوده به زبانهای فارسی، انگلیسی، فرانسه و روسی نیز جلدهایی در آن وجود دارند. پس از انقلاب کتابخانه شورای خلیفه گری مجددا" بازسازی و بازگشایی گردید.
== انجمن‌ها و موسسات فرهنگی ==
* انجمن اجتماعی ارمنیان تهران (کلوپ ارمنیان)
در اول ژانویه سال ۱۹۱۸ دله جمعی از ارمنیان تهران، انجمن مذکور راره بنیاد نهادندبشتنه. ایناینتا انجمن برای برگزاریبرگوزاری جشنهای ملی و مذهبی وسه و اجرای برنامه‌های [[فرهنگ]]ی، [[هنر]]ی و ادبی برای ارمنیان می‌باشدوسه هسه.
* انجمن فرهنگی ارمنیان چهارمحال (۱۹۳۰-۲۰۰۰)
در روز ۱۲ اکتبر ۱۹۳۰م شش تن از جوانان ارمنی چهارمحال انجمن و دوستداران فرهنگ ارمنیان چهارمحال را به نام آرور بنیاد نهادند. هدف عمده از تاسیس این انجمن فراهم کردن امکانات تحصیلی در مدارس ارمنیان چهارمحال بود.
مرکز انجمن که از بدو تاسیس در [[آبادان]] بود از ۱۹۶۳م به تهران منتقل شد. انجمن در شهرهای مختلف ایرانی شعباتی تاسیس کرد.
* انجمن فرهنگی و ورزشی آرارات
در تابستان سال ۱۳۲۳ خورشیدی با تلاش ۱۲۱ تن از اعضای موسس باشگاه ورزشی آرارات در تهران تاسیس شد. بیشتر فعالیتهای فرهنگی، ادبی و هنری باشگاه آرارات در این مکان اجرا می‌شود. دارای تالاری به نام تالار کومیتاس می‌باشد که گنجایش ۴۵۰ تن را دارد.
از بدو تاسیس باشگاه آرارات در رشته‌های مختلفموختلف ورزشی دله فعالیت گسترده‌ای آغاز نمودندهکرده مانند: [[وزنه برداری]]، [[فوتبال]]، [[دوچرخه سواری]]، [[کوهنوردی]]، و غیره و ایجاد [[مسابقات ورزشی سراسری ارامنه ایران (المپیک ارمنیان)]] می‌باشدهسه.
* انجمن فرهنگی سیپان
با افزوده شدن بر تعداد ارمنیان ساکن محله‌های وحیدیه، زرکش و [[نارمک]] و عدم دسترسی آنان به امکانات فرهنگی، هنری و ورزشی در دسامبر ۱۹۶۳م انجمن فرهنگی سیپان برای رفع این کمبودها تاسیس شد.
* موسسه ترجمه و تحقیق هور
این موسسه در سال ۱۳۶۱ توسط تعدادی از روشنفکران ارمنی که توانسته است با فعالیتهای گسترده خود و از طریق همکاریهای متقابل با روشنفکران و نویسندگان فارسی زبان خود و با برگزاری جلسات سخنرانی، ترتیب دادن نمایشگاهها، تهیه فیلمها، ترجمه و چاپ کتابهای متعدد و انتشار [[فصلنامه فرهنگی پیمان]] و غیره گام مثبتی در این زمینه بر دارد.
یکی از مهمترین رسالتهای موسسه ترجمه و تحقیق هور سعی و کوشش در گرد هم آوردن روشنفکران و محققان برای استفاده از کمک و همفکری آنان در راستای فعالیتهای موسسه است.<ref>http://www.hoosk.net</ref>
از دیگر انجمنهای فرهنگی، هنری و ورزشی (رافی، نائیری، سارداراباد وغیره را می‌توان نام برد.)
== مدارس ارمنی ==
از روزگار کهن کلیساها و دیرهای ارمنیان محل آموزش نوباوگان ارمنی بودبیه. در ایران زمین نیز ارمنیان کلاس‌های درس راره در کلیساها و دیرها دایر کردند،کردنه، از نیمه دوم سده نوزدهم میلادی، در تهران،تهران دله، جلفای اصفهان، تبریز و روستاهای ارمنی نشین مدارسی تاسیس شدبیه.
مدارس تهران _ در ۱۸۶۹ م. / ۱۲۴۸ ش، ارمنیان تهران انجمنی به نام ''انجمن دوستداران علم و دانش'' تاسیس کردند، با تلاش آنان در ژانویه ۱۸۷۰ مدرسه ''هایگازیان'' در کلیسای گئورک مقدس در دروازه قزوین (میدان وحدت اسلامی کنونی) آغاز به کار کرد.
همزمان میسیونرهای [[پروتستان]] آمریکایی در محله ارمنیان، مدرسه‌ای دایر کردند و برای جلب دانش آموزان ارمنی تحصیل در این مدرسه رایگان بود و به دانش آموزان کتاب، لوازم تحریر، لباس و کفش نیز می‌دادند و هفته‌ای دو ''قران'' پول توجیبی به هر دانش آموز پرداخت می‌شد. هدف آنان از این بذل و بخشش‌ها تغییر دین دادن اطفال ارمنی بود که به هیچ وجه موفقیتی کسب نکردند.
در سال ۱۸۸۴ م. / ۱۳۶۳ ش ارمنیان در حوالی کارخانه بلورسازی، ''گذر محمدحسن کر''، پاتوق ''نایب باقر''، ساختمان جدیدی به سبک مدارس اروپایی بنا کردند ساختمان مدرسه افزون بر کلاس‌های درس دارای یک تالار نمایش برای اجرای برنامه‌های [[تئاتر]] بود. اکثر آموزگاران مدرسه هایگازیان تحصیل کرده‌های کشورهای اروپایی خصوصا [[سوئیس]] بودند و از نحوه تدریس آگاهی کامل داشتند.
تا سال ۱۹۰۵ کلاس‌های درس پسران و دختران مجزا بود ولی از آغاز سال تحصیلی ۱۹۰۶، ۱۹۰۷ اولیای دانش آموزان تصمیم گرفتند کلاس‌ها مختلط شود. در سال ۱۳۱۵ [[رضاشاه]] پس از ملاقات با [[مصطفی کمال آتاترک]] دستور داد کلیه مدارس ارمنیان در سراسر ایران تعطیل شوند از سال ۱۳۲۲ مدارس ارمنیان بازگشایی شد.
مدارس آذربایجان، ارمنیان تبریز در دو محله (قلعه) و (لیل آباد) ساکن بودند، در سال ۱۸۷۳ م. / ۱۲۵۲ ش. در محله لیل آباد مدرسه‌ای دایر کردند. ''برادران تومانیان'' در ۱۸۷۷ م. / ۱۲۵۶ ش. در محله لیل آباد، مدرسه‌ای پسرانه به نام ''هایگازیان'' بنا کردند. سپس در جوار مدرسه هایگازیان مدرسه‌ای دخترانه به نام ''تاماریان'' ساختند، مدارس مزبور، دارای کتابخانه و تالار نمایش بودند.
در تبریز نیز میسیونرهای پروتستان و [[کاتولیک]] به دخالت در امر آموزش جوانان ارمنی پرداختند. در شهرها و روستاهای ارمنی نشین آذربایجان تعداد ۷۰ مدرسه دایر بود و نوباوگان ارمنی در این مدارس تحصیل می‌کردند هر کلاس حداکثر ۴۰ دانش آموز داشت. مدارس ارمنیان در جلفای اصفهان از ابتدای سده هفدهم میلادی پس از استقرار ارمنیان در جلفای اصفهان همانند سایر مناطق ارمنی نشین کلاس‌های درس در کلیساها و دیرها دایر بود. در ''کلیسای استپانوس مقدس'' در ۱۸۳۱ م. / ۱۲۱۰ ش. مدرسه‌ای آغاز به کار کرد.
در سال ۱۸۳۳ با یاری بازرگانی به نام ''گریکور سامیان''، کالج ''آمنا پرگیچ'' در محوطه دیر مزبور دایر گردید. برنامه تحصیلی و دروسی که در این کالج تدریس می‌شد، طبق برنامه و روش کالج لازاریان مسکو بود این کالج تا سال ۱۸۵۳ فعالیت داشت با ورشکسته شدن تجارتخانه سامیان، کالج نیز تعطیل شد. در ۱۸۴۳م. /۱۲۲۲ ش فرد نیکوکاری به نام ''آبکاریان'' مدرسه‌ای سه طبقه در جلفای اصفهان ساخت. اسقف اعظم ''گریگوریس هوهانسیان'' پیشوای مذهبی ارمنیان جلفا در ۱۸۸۰م. /۱۲۵۹ش. مدرسه‌ای سه طبقه در محله چهارسو جلفا بنا کرد.
با کمک مالی خانم ''وار واره کانانیان'' در جوار دیر ''کاتارینای مقدس'' در ۱۹۰۳م. /۱۲۸۲ش. به یادبود همسرش ''گئورک کانانیان'' که مدتها مدیر کالج لازاریان در شهر مسکو بود مدرسه‌ای ساخته شد. در ۱۹۰۵م. /۱۲۸۴ش. هیات اُمنای مدارس ارمنیان جلفا تصمیم گرفت هنرستان صنعتی برای دانش آموزان ارمنی ایجاد کند. از ماه اکتبر سال مزبور هنرستان صنعتی آغاز به کار کرد. اولین حرفه‌ای که در هنرستان آموخته می‌شد، کفاشی بود، وسایل و ابزار کار را فراهم کرده و استاد کار استخدام کردند و رشته‌های آهنگری و خراطی نیز در هنرستان دایر شد.
مدرسه ارمنیان در [[همدان]] از سال ۱۲۴۹ش/۱۸۷۰م به صورت مکتب وجود داشت که در آن دانش آموزان فارسی و ارمنی می‌آموختند. افرادی همچون ''میکائیل گیلویان'' و ''میرزا آبرام ساهاکیان'' از معلمین مکتب ارامنه همدان بودند.
در سال ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵م مدرسه دارای مهد کودک، آمادگی و مقطع ابتدایی بود که در زمان مدیریت آقای ''هامبار سوم دردریان''، کلاس‌های فوق تا کلاس هشتم ارتقاء داده شد.
مدرسه در سال ۱۳۲۰ش/ ۱۹۴۱م طی یک آتش‌سوزی ناشی از شعله بخاری به طور کامل سوخت و با خاکستر یکسان شد، اما در همان سال با کمک خیرین و توسط مهندس ''نشان لئونیان'' طراحی و تجدید بنا گردید. در سال ۱۳۲۴ش/ ۱۹۴۶م مهاجرت ارمنیان به جمهوری ارمنستان شوروی شروع شد. با مهاجرت تدریجی ارمنیان همدان، مدرسه نور در سال ۱۳۳۸ش/ ۱۹۵۹م به علت کمبود دانش آموز تعطیل شد، و تجهیزات و لوازم آن به مدسه (شرف) ارمنیان شهر [[اراک]] انتقال داده شد. با ادامه روند مهاجرت، شهر همدان در سال ۱۳۶۸ش/ ۱۹۸۹م از ساکنان ارمنی خالی شد.
مدرسه ارمنیان نور در سال ۱۳۸۹ش/ ۲۰۱۰م تحت نظارت دانشگاه جامع علمی کاربردی میراث فرهنگی هگمتانه به مرکز علمی، کاربردی تبدیل شد که در حال حاضر در رشته‌های [[معماری]] و خدمات ایران گردی فعال می‌باشد.
در سال ۱۲۸۲ش/ ۱۹۰۳م ''خورن در وارطانیان''، نایب خلیفه ارمنیان جلفای اصفهان و رهبر دینی ارمنیان همدان و اراک، مدرسه مختلط دینی ارمنیان ''نور'' (سورپ لوساورچاگان) را بنا نهاد. خلیفه گری ارمنیان جلفای اصفهان و انجمن فرهنگ دوستان تهران و تجارت خانه ''آرزو مانیان'' از حامیان مالی این مدرسه بودند.
مدارس روستانشینان:
روستاییان ارمنی توجه خاصی به تحصیل فرزندان خود داشتند، و در روستاهای ارمنی نشین آذربایجان، فریدن، چارمحال و بختیاری و سلطان آباد (اراک کنونی) مدارسی دایر کرده بودند، آموزگاران مدارس آذربایجان از تبریز و سلمان و مدارس حوزه اصفهان از جلفای اصفهان اعزام می‌شدند حقوق سالیانه آموزگاران در یکصد سال پیش در حدود ۳۰۰ قران بود، بعضی از روستاها، کتابخانه نیز داشتند و روستاهای نزدیک به آنها از کتابهای کتابخانه استفاده می‌کردند.
== فرهنگ ==
'''ادبیات'''
در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم دله ویژگی ادبیات ارمنی ایران جستجو و طلب شیوه‌های نو بودبیه که حاصل آناون ادبیات ترجمه‌ای غنی گردیدبیه. در ایناینتا دوران دله مترجمان مشهوری چون [[هوهانس خان ماسحیان]] و ''هوسپ میرزایان'' پا به عرصه ادبیات نهادندبشتنه. ماسهیان در ادبیات دله از نظر ترجمه آثار [[ویلیام شکسپیر]] به [[زبانزبون ارمنی]] مشهور استهسه هنوز هم پس از گذشت حدود یکاتا قرن ترجمه‌های اووه نظیر نداردندارنه.
[[پرونده:هوهانس خان ماسحیان.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|هوهانس خان ماسحیان]]
در سده نوزدهم ترجمه‌های ''هوسپ میرزایان'' نماینده ارمنیان در مجلس شورای ملی تقدیم جامعه ادب دوست گردیدبیه. وی کتابهایی از [[والتر اسکات]]، [[میخائیل لرمونتوف]]، [[مولیر]]، [[لرد بایرون]] راره به ارمنی ترجمه نمودهکرده و از سال ۱۹۱۲م به ترجمه آثار برگزیده ادبیات ایران پرداختبپرداخته. اووه آثاری از [[سعدی]]، [[حافظ]]، [[باباطاهر]] و رباعیات عمر [[خیام]] راره به ارمنی برگرداندبرگردوند.
یکی دیگر از مردان ادبی [[میرزا ملکم خان]] ناظم الدوله است.
اتا از معروفترین شاعران معاصر آقای ''واهه آرمن'' هسه. دو مجموعه شعر نخست واهه آرمن با عنوان‌های (به سوی آغاز) و (جیغ) به زبون ارمنی بنوشته بینه که مورد استقبال بسیار زیادی ارمنستان دله واقع بیه.<ref>http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920518000033</ref>
یکی از معروفترین شاعران معاصر آقای ''واهه آرمن'' می‌باشد. آرمن که در مشهد دیده به جهان گشود، سال‌هاست به دلیل تصادف توان راه رفتن با پاهایش را از دست داده و تمام زندگی خود را وقف ادبیات کرده است. اولین شعر آرمن نامهای کوتاه به یک دوست بود. او بعد از بهبود نسبی و بازگشت به ایران، نامهای به زبان ارمنی و با سطرهای شاعرانه برای یکی از دوستانش در خارج از کشور می‌نویسد. دوستش با او تماس می‌گیرد و وی را بسیار تشویق می‌کند. آرمن از این‌جا شعر نویسی و بازی با شعر را آغاز می‌کند.
وی تاالآن شعرهای زیادی ره برگردون هکرده . وه شعرهای برخی از شاعران معاصر ایران ره به ارمنی برگردون هکرده و مجموعه‌های «کلید درم نور خورشید است» (کارهای شاعران معاصر ارمنی)، «شهد زردآلو و مثلث سیاه» (شعرهای ادوارد هاخوِردیان)، «پاییزی کاملن متفاوت» (شعرهای هوانس گریگوریان) و غیره.<ref>http://vahearmen.com</ref>
دو مجموعه شعر نخست واهه آرمن با عنوان‌های (به سوی آغاز) و (جیغ) به زبان ارمنی نوشته شده‌اند که مورد استقبال بسیار زیادی در ارمنستان واقع شد.<ref>http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920518000033</ref>
وی تاکنون شعرهای زیادی را ترجمه کرده است. وی شعرهای برخی از شاعران معاصر ایران را به ارمنی ترجمه کرده و مجموعه‌های «کلید درم نور خورشید است» (کارهای شاعران معاصر ارمنی)، «شهد زردآلو و مثلث سیاه» (شعرهای ادوارد هاخوِردیان)، «پاییزی کاملاً متفاوت» (شعرهای هوانس گریگوریان) و غیره.<ref>http://vahearmen.com</ref>
'''هنر نقاشی و گرافیست'''
[[پرونده:Zahrabian.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|[[ادوارد زهرابیان]] طراح نشون هواپیمایی ملی ایران]]
''سرژ آواکیان'' (ولادت۱۳۱۷ش) گرافیست، نقاش و پایه‌گذار زیر مجموعه‌های جدیدنو رشتهٔ گرافیک در ایران دله مانند طراحی حروف [[گرافیک]] تلویزیونی و چاپ گرافیک، در تبریز به دنیا آمد.
از نظر هنر نقاشی ارمنیان ایران ون به نومهای: [[آندره سوروگین]] و ''آواک هایراپتیان'' (نقاش طبیعت و زندگی انسان) و ''میکائل شهبازیان'' و ''تیگران بازیل'' و [[مارکو گریگوریان]] (کوبیسم) نوم بوردن.
مهم ترین آثار گرافیکی آواکیان عبارت اند از:
''یرواند نهاپتیان'' (۱۲۹۲ - ۱۳۸۵ش)، نقاش و از پایه گذاران نقاشی آبرنگ ایران دله، جلفای اصفهان دله به دنیا بیموئه.
«طراحی با حروف الفبای ارمنی، طراحی پاکت پفک نمکی و طراحی پاکت شیر صنایع شیر ایران. آواکیان نخستین ایرانی عضو انجمن طراحان انگلستان (LSIAD) است.»
تابلوهای [[کلیسای وانک]] جلفا و [[مسجد شاه (اصفهان)]] از شاهکارهای وی محسوب بونه.
از نظر هنر نقاشی ارمنیان ایران باید به نامهای: [[آندره سوروگین]] و ''آواک هایراپتیان'' (نقاش طبیعت و زندگی انسان) و ''میکائل شهبازیان'' و ''تیگران بازیل'' و [[مارکو گریگوریان]] (کوبیسم) نام برد.
''یرواند نهاپتیان'' (۱۲۹۲ - ۱۳۸۵ش)، نقاش و از پایه گذاران نقاشی آبرنگ در ایران، در جلفای اصفهان به دنیا آمد. وی تحصیلات خود را در کالج انگلیسی به اتمام رساند.
تابلوهای [[کلیسای وانک]] جلفا و [[مسجد شاه (اصفهان)]] از شاهکارهای وی محسوب می‌شود.
'''موسیقی'''
تاریخ موسیقی ارمنیان ایران از سده هفدهم سرچشمه می‌گیردگیرنه و تا سده بیستم به صورت آوازهای عاشق‌ها تبلور می‌یابدیابنه. لیکن موسیقی به معنی امروزی از سده نوزدهم و در مرز سده بیستم پدیددله آمدهپدید استبیموئه.
[[پرونده:استاد_روبیک_گریگوریان.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|روبن گریگوریان]]
از جمله موسیقیدانانموسیقیدانون و رهبرانرهبرون برجسته ارکستر بایدونه ''لئون گریگوریان'' راره نامنوم بردبوردن.
«در سال ۱۲۶۵ش.(۱۸۸۶م.) در [[تبریز]] چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدائی را در زادگاهش (مدرسه هایکازیان – تاماریان) به پایان رسانید.
پس از اتمام تحصیلات در سال ۱۲۸۳ش.(۱۹۰۴م.) در شهرهای [[رشت]] و تبریز اقدام به تدریس موسیقی و تشکیل گروه سرایندگان از دانش آموزان و اجرای کنسرت‌های مختلف کرد. وی در سال ۱۲۸۶ش.(۱۹۰۷م.) به تفلیس رفت و نزد ''واسیلوف''، ویولنیست مشهور روسی به تکمیل آموزش ساز تخصصی خود پرداخت. در سال ۱۲۸۹ش.(۱۹۱۰م.) به [[بروکسل]] عزیمت کرد و پس از دو سال فراگیری پیگیر موسیقی به تبریز بازگشت و تدریس موسیقی در مدارس ارامنه را از سر گرفت.
لئون گریگوریان در سال ۱۲۹۶ش.(۱۹۱۷م.) در مدرسه مرکزی خلیفه گری ارامنه تبریز یک گروه کر چهارصدائی تشکیل داد و همچنین گروه موسیقی مجلسی را تأسیس کرد که مدت ۳۰ سال رهبری آن را به عهده داشت.
لئون گریگوریان تنظیم کننده سرودهای بسیاری به زبانهای فارسی و ارمنی است. از جمله سرودهای فارسی وی می‌توان از ''ایران، خیز، دلپسند، جلوه گل''، ''سرود توانائی'' و ''سرود کارناوال'' را نام برد.
او در سال ۱۳۱۹ش.(۱۹۴۰م.) در تهران اقامت گزید و گروه کر ''گوسان'' را تشکیل داد و همچنین به تعلیم [[ویولن]] در مدرسه عالی موسیقی پرداخت. و در طول زندگی هنری خود، ۹۴ ویولنیست را تعلیم داد.
لئون گریگوریان در سال ۱۳۳۶ش. (۱۹۵۷م.) در تهران بدرود حیات گفت.»<ref>http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=8C7C1271-3DC5-403C-A98D-5242E0689ACA</ref>
یکی دیگر از چهرهای سرشناس موسیقی ارمنی ایران'' نیکول گالاندریان'' می‌باشد.
«نیکول در ۷ سپتامبر ۱۸۸۱م در آکن (شهری تاریخی واقع در ارمنستان غربی، در ترکیهٔ امروزی) به دنیا آمد.
لیکن پس از تحصیل در زادگاه و انتقال به [[وارنا]](۱۸۹۷) و تفلیس در سال ۱۹۱۱ به دعوت مدرسه هایکازیان در تهران مقیم می‌گردد و تا سال مرگش (۱۹۴۴) در همین جا می‌ماند. از نمونه کارهای او شامل:
''اپرای منظومه (پروانه)'' اثر [[هوانس تومانیان]]، ''اپرای (چوپان)'' و بسیاری از آثار گالاندریان (کلا" حدود ۱۰۰۰ اثر) در مجموعه‌های مختلف به چاپ رسیده‌اند. از جمله در جلدهای ۵ و ۶ آوازنامه ''(گانزاران) گنجنامه''. ''نور هاسکر (خوشه‌های نو)'' در نشریات ارمنی ایران و در روزنامه فارسی (راهنمای زندگی) به چاپ رسیدند.»<ref>http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=42EA6C69-643A-42FD-BB45-BD068F5B6B96</ref>
وه در سال ۱۳۱۹ش.(۱۹۴۰م.) تهران دله اقامت هکرده و گروه کر ''گوسان'' ره تشکیل هدا و
''هامبارسوم گریگوریان'' از دیگر موسیقیدان معروف ارمنی است که دانش‌آموخته فرانسه است و او در تهران اقدام به تشکیل گروه آواز (کومیتاس) می‌کند. او بیش از یکصد اثر (آوازهای گروهی و سولو، تنظیم آوازهای مردمی و عاشق‌ها، رمانس‌ها) و نیز بر روی اشعار [[آوتیک ایساهاکیان]] و [[هوانس شیراز]] شعرای نامدار ارمنستان آهنگ تصنیف نموده است.
لئون گریگوریان سال ۱۳۳۶ش. (۱۹۵۷م.) دله تهران دله دربگزشته. »<ref>http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=8C7C1271-3DC5-403C-A98D-5242E0689ACA</ref>
اتا دیگر از چهرهای سرشناس موسیقی ارمنی ایران'' نیکول گالاندریان'' هسه.
در زمینه موسیقی نامهای برجسته‌ای چون:
''اپرای منظومه (پروانه)'' اثر [[هوانس تومانیان]]، ''اپرای (چوپان)'' و بسیاری از آثار گالاندریان (کلا" حدود ۱۰۰۰ اثر) در مجموعه‌های مختلف به چاپ رسیده‌اند. »<ref>http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=42EA6C69-643A-42FD-BB45-BD068F5B6B96</ref>
''هامبارسوم گریگوریان'' از دیگر موسیقیدان معروف ارمنی هسه .
[[امانوئل ملیک اصلانیان]] و [[لوریس چکناوریان]] و [[روبن گریگوریان]] و ''ژورا میناسیان'' و غیره قابل ذکرند.
زمینه موسیقی دله نامهای برجسته‌ای چون:
[[امانوئل ملیک اصلانیان]] و [[لوریس چکناوریان]] و [[روبن گریگوریان]] و ''ژورا میناسیان'' و غیره قابل ذکرنه.
[[پرونده:اوانس اوگانیانس.jpg|بندانگشتی|160px|چپ|[[اوانس اوگانیانس]] اولین کارگردون سینمای ایران و همچنین بانی اولین مدرسه بازیگری ایران دله هسه.]]
'''هنر تئاتر'''
[[تئاتر]] ارمنی ایران در اواخر سده نوزدهم تولد یافتبیافته. در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ دله همین سده در تبریز، تهران و جلفای نو نخستین نمایش‌های مدرسه‌ای ارائه گردیدبیه. پس از چندی تئاتر از حیطه مدارس بیرون آمده در انجمن‌ها و گروههای نمایشی تبلور یافت. در سال ۱۸۸۱م (انجمن دوستداران تئاتر ارمنی) در تهران تشکیل شد و آثاری از ''گابریل سوندوکیان'' نمایشنامه نویس بزرگ و ''آلکساندر شیروانزاده'' نویسنده توانای ارمنی و دیگران توسط آن به نمایش درآمد.
«مگردیچ تاشجیان، مانوئل ماروتیان، زوجهای کستانیان تاریخ تئاتر ارمنی ایران دله نقش به سزایی ایفا هکردنه.»
'''علوم، معماری، پزشکی'''
در عین حال آثار اروپایی به ویژه نمایش‌های مولیر اجرا گردید. گروه تئاتر حرفه‌ای متشکل از:
زمینه علوم و [[معماری]] دله تومی به نومهای [[وارتان هوانسیان]] و دکتر ''آلکساندر باغدیانس'' نام بوردن.
«مگردیچ تاشجیان، مانوئل ماروتیان، زوجهای کستانیان در تاریخ تئاتر ارمنی ایران نقش به سزایی ایفا نمودند.»
[[پرونده:DrCaroLucasFace.jpg|بندانگشتی|340px|چپ|[[کارو لوکس]] «پِر علم رباتیک ایران»]]
«باغدیانس عضو هئیت علمی شورای دانشکده علوم پایه پزشکی دانشگاه تهران و جزو ۹ دانشمند ممتاز ایران که جایزه البرز بیته رشته [[زیست‌شیمی]] و [[فیزیولوژی]] دله موفق به کشف نو هورمون از [[غده تیروئید]] بیه.»
از مهندسان معماری مشهور ارمنی تومی به [[آودیس اوهانجانیان]] و [[مارکار گالستیانس]] و [[گابریل گورکیان]] ره نوم بوردن.
'''علوم، معماری، پزشکی'''
مهندس ''گورگن پیچیکیان''اتا دیگر از مهندس معمار معروف ارمنی هسه که اثر وه ره تومی به:
در زمینه علوم و [[معماری]] می‌توان به نامهای [[وارطان هوانسیان]] و دکتر ''آلکساندر باغدیانس'' نام برد.
[[پرونده:DrCaroLucasFace.jpg|بندانگشتی|340px|چپ|[[کارو لوکس]] «پدر علم رباتیک ایران»]]
«باغدیانس عضو هئیت علمی شورای دانشکده علوم پایه پزشکی دانشگاه تهران و جزو ۹ دانشمند ممتاز ایران که جایزه البرز گرفته در رشته [[زیست‌شیمی]] و [[فیزیولوژی]] موفق به کشف هورمون جدید از [[غده تیروئید]] گردید.»
«شعبه مرکزی بانک ملی، مصلای (مسجد) شهر و پایانه اتوبوس‌ها و دانشکده پزشکی شهر قم دله هسه.»
از مهندسان معماری مشهور ارمنی می‌توان به [[آودیس اوهانجانیان]] و [[مارکار گالستیانس]] و [[گابریل گورکیان]] را نام برد.
از دیگر مهندس معمار تومی به ''اوژن آفتاندلیانس''(۱۲۹۲-۱۳۷۶ش) نام بوردن.
مهندس ''گورگن پیچیکیان'' یکی دیگر از مهندس معمار معروف ارمنی است که اثر او را می‌توان به:
«شعبه مرکزی بانک ملی، مصلای (مسجد) شهر و پایانه اتوبوس‌ها و دانشکده پزشکی در شهر قم می‌باشد.»
از دیگر مهندس معمار می‌توان به ''اوژن آفتاندلیانس''(۱۲۹۲-۱۳۷۶ش) نام برد.
«که در تبریز متولد شد و تحصیلات عالی در رشته معماری از مدرسه هنرهای زیبای [[پاریس]] داشت.»
[[پرونده:Ալենուշ Տէրեան.jpg|بندانگشتی|160px|چپ|[[آلینوش تریان]] «مار نجوم» و «بانوی اختر فیزیک ایران» ]]
و آثار او:
در زمینه علوم به نومهای دیگر بر خرمی مانند:
«[[تالار وحدت]]، موزه مردم شناسی ایران، دبیرستان نوربخش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برخی از کاخهای سلطنتی از جمله سعد آباد، فرح آباد، نیاوران، بابل. موزه کلیسای وانک اصفهان، نخستین ساختمانهای فرودگاه مهرآباد، سینما گلدن سیتی (فلسطین)، [[کلیسای سرکیس مقدس]] را نام برد.»
دکتر ''گاگیک'' استاد دانشگاه تهران .
در زمینه علوم به نامهای دیگر بر می‌خوریم مانند:
[[الکساندر آبیان]] و دکتر ''مارکار گریگوریان'' سرپرست سابق دانشکده مهندسی سازه [[دانشگاه صنعتی شریف]] مدتها رئیس کنفرانس بین‌المللی [[سازه‌های فضاکار]] و اتا از بنیانگذارون تحقیقات اینتا رشته دله هسه.
دکتر ''گاگیک'' استاد دانشگاه تهران و عضو آکادمی علوم فرانسه که از جانب پاپ پل ششم یک قطعه نشان عالی (کماندور پاپ) در سال ۱۹۷۵م به او اعطاء گردید.
دکتر ''مانوئل بربریان'' از چهره‌های سرشناس ایران.
از دیگر نامها می‌توان به [[الکساندر آبیان]] نام برد و دکتر ''مارکار گریگوریان'' سرپرست سابق دانشکده مهندسی سازه [[دانشگاه صنعتی شریف]] مدتها رئیس کنفرانس بین‌المللی [[سازه‌های فضاکار]] و یکی از بنیانگذاران تحقیقات در این رشته است.
در زمینه پزشکی (آنیک استپانیان) اولین زن دندان‌پزشک ایرانی هسه که او در سال در سال ۱۹۱۲م تهران دله به دنیا بیموئه. وی دتر دکتر (آرتین استپانیان)، از بنیانگذاران دندان پزشکی نوین ایران هسه.
در زمینه [[زمین‌شناسی]]،[[زلزله‌شناسی]] و آتشفشان شناسی دکتر ''مانوئل بربریان'' از چهره‌های سرشناس ایران بود. وی صاحب تالیفات متعدد در رشته‌های مربوط می‌باشد.
.<ref>http://www.dandane.ir/آنیک-استپانیان-آویدیان/</ref>
در زمینه پزشکی (آنیک استپانیان) اولین زن دندان‌پزشک ایرانی است که او در سال در سال ۱۹۱۲م در تهران به دنیا آمد. وی دختر دکتر (آرتین استپانیان)، از بنیانگذاران دندان پزشکی نوین ایران بود.
وی پس از کسب تحصیلات ابتدایی در مدارس هایکازیان ارامنه تهران و مدرسه ژاندارک، تحصیلات عالی خویش رادر رشته دندان‌پزشکی پی گرفت و در سال ۱۹۴۱م به عنوان اولین زن دندان‌پزشک در این رشته فارغ‌التحصیل شد.<ref>http://www.dandane.ir/آنیک-استپانیان-آویدیان/</ref>
== نشریات ارمنی ==
از اواخر قرن نوزدهم میلادی نیاز به وجود نشریات ارمنی زبانزبون در جامعه کم جمعیت ارمنیان آن روز تهران دله احساس می‌شدبیه. بر این اساس، نخستین نشریه ارمنی زبانزبون چاپ ایران، یعنی [[هفته‌نامه]] شاویق<ref>Shavigh</ref> (معنی کوره راه)، به مدت سه سال از ۱۸۹۴ ـ ۱۸۹۷م / ۱۲۷۳ ـ ۱۲۷۶ش، در تهران دله به چاپ رسیدبرسیه.
[[پرونده:اولین شمارهٔ نشریهٔ.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|صفحهٔ اول اولین شمارهٔ نشریهٔ هفتگی آلیک،۲۲ مارس ۱۹۳۱م]]
[[ناشر]] و صاحب امتیاز این هفته نامه در دوره اول ''آندریاس بیگ نظریان'' بود و [[سردبیر]]ی آن را نیز در دوره اول [[هوهانس خان ماسحیان]] و سپس ''ورتانِس پاپازیان''،<ref>اهل وان که در شهرهای [[قفقاز]] فعالیت می‌کرد و به علت تبعید به تابعیت ایران درآمده بود. وی مؤلف آثار ادبی متعددی با موضوعات ایرانی است.</ref> بر عهده داشتند.<ref>Vertaness Papazian</ref>
دومین نشریه ارمنی زبان ایران، هفته نامه آستق آرِوِلیان<ref>Astgh Arevelian</ref> (به معنی ستارهٔ شرقی)، از ۱۸۹۶م در تهران دله شروع به کار کرد و ۲۶ شماره از آن به چاپ رسید. مؤسس، صاحب امتیاز و سردبیر اسمی این هفته نامه ''مارکار مارکاریان'' بود اما در اصل سردبیری آن را ''سقراط خان گلوفیان''هکرده برعهده داشت.
'''از ۱۹۱۲م بار دیگر چاپ نشریات ارمنی زبان در تهران شروع بیه که به ترتیب سال انتشار عبارتنه از''':
زیاده روی این دو هفته نامه در طرح مسائل و مشکلات درونی جامعه ارمنیان تهران زمینه ایجاد تنش و برخوردهای مداوم بین آنها را فراهم ساخت و مشکلات مالی چاپ و نشر نیز مزید بر علت و سرانجام منجر به تعطیلی تقریباً همزمان هر دو نشریه شد.
پس از تعطیلی هفته نامه‌های ''شاویق'' و ''آستق آرِوِلیان'' وقفه‌ای حدوداً پانزده ساله در انتشار مطبوعات ارمنی زبان تهران پیش آمد.
'''از ۱۹۱۲م بار دیگر چاپ نشریات ارمنی زبان در تهران شروع شد که به ترتیب سال انتشار عبارت اند از''':
* هفته نامه آرشالویس<ref>Arshaluys</ref> (۱۹۱۲م). مدت انتشار: شش ماه (ارگان حزب داشناکسوتیون)، صاحب امتیاز: آرسن (خان) میکائیلیان، سردبیران: هووسپ هُوانسیان (ه. اِلمار) و زورا ساگینیان.
* هفته نامه آراوود<ref>Aravot</ref>(به معنی صبح) (۱۹۱۹ـ۱۹۲۰م)، تعداد: هفتاد شماره (دومین ارگان حزب داشناکسوتیون)، سردبیر: هووسپ هُوانسیان.
* هفته نامه فکاهی ـ انتقادی بوبوخ<ref>Bobokh</ref> (به معنی لولو) (۱۹۲۰ ـ۱۹۳۳م)، وابسته به جریان فکری چپ، سردبیر: هایک گاراگاش. این نشریه بعدها به صورت هفتگی منتشر شد.
* هوریزون<ref>Horizon</ref>(به معنی افق) (۱۹۲۰م)، گاهنامه وابسته به نهضت چپ، مدت انتشار: یک سال، صاحب امتیاز: هاروتیون پطروسیان (ه. جرماک)، سردبیر: سیمون سیمونیان.
* ایرانی آشخاتاوور<ref>Irani Ashkhatavor</ref> (به معنی رنجبران ایران) (۱۹۲۰ـ۱۹۲۱م)، وابسته به جریان فکری چپ، صاحب امتیاز: هاروتیون پطروسیان. این نشریه ابتدا به صورت هفته نامه و بعدها یک روز در میان به چاپ می‌رسید. از ۱۹۲۱ ـ ۱۹۲۳م نیز با عنوان رنجبران ایران به [[زبان فارسی]] منتشر شد.
* هفته نامه نورگیانک<ref>norkyank</ref> (به معنی حیات نو) (۱۹۲۲ـ ۱۹۲۷م)، صاحب امتیاز: استپان خانبابیان و سپس وارطان هُوانسیان، سردبیر: اونیک مخیتاریان. نورگیانک پس از مدتی یک روز در میان به چاپ می‌رسید.
* گاقاپار<ref>Gaghapar</ref>(به معنی عقیده) (۱۹۲۵ ـ ۱۹۲۷م)، نشریهٔ [[اجتماعی]]، [[سیاسی]] و ادبی، صاحب امتیاز: آ. بِگیان، سردبیر: آ. قازاریان، هدف این نشریه، که یک روز در میان به چاپ می‌رسید، عبارت بود از ترغیب ارمنیان پراکنده در جهان (در این مورد ارمنیان ایران) به تبعیت از مرام فکری حاکم در ارمنستان [[شوروی]] نوپا.
طی سالهای ۱۹۲۷ ـ ۱۹۳۱م نشریهای به زبان ارمنی در تهران منتشر نشد در ۱۹۳۱م/۱۳۱۰ش هفته نامه آلیک آغاز به کار کرد.
* [[فصلنامه فرهنگی پیمان]]
* رافی، سالنامه، تقویم(۱۹۴۱م)
* نائیری، سالنامه، تقویم(۱۹۵۳)
* آرارات ۱۹۶۰/۱۹۵۹م ماهنامه ورزشی آرارات صاحب امتیاز و مدیر مسئول و سردبیر آن سواک ساگینیان مدیر باشگاه آرارات بودبیه.
تعدادی از نشریات ارمنیان در جلفای اصفهان دله
* نور جوقایی لرابر (پیام آور جلفای نو) ۱۹۰۴ تا ۱۹۰۸ ماهنامه دینی و خبری، صاحب امتیاز و سردبیر اسقف باگراد وارتازاریان
* نور جوقایی آودابار ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۱م هفته نامه دینی و خبری در چاپخانه وانک چاپ می‌شد.
تعدادی از نشریات ارمنیان در تبریز دله
* گوردز (کار) ۱۹۰۳م هفته نامه دینی و خبری سردبیر خلیفه یقیشه مرادیان، خلیفه ارمنیان آذربایجان
* آرواد (بامداد) هفته نامه سیاسی، اجتماعی، ادبی و اقتصادی ارگان حزب داشناکسوتیون ارمنیان تبریز بود.
* آقاقان ۱۹۱۲م تا ۱۹۱۳ فصلنامه ارگان انجمن روستاییان آقاقان
* گغاسر (هنر دوست) ۱۹۱۹م ماهنامه ادبی و هنری دانش آموزان مدارس ارمنیان تبریز سردبیر موشق هوهانسیان
== نظام کلیسایی ارمنیون ایران و نقش اون ==
[[کلیسا]] در زندگی ارمنیان نقش بسیار مهمی دارددارنه. همه مراسم مذهبی ارمنیان، از روز تولد تا مرگ، در کلیسا دله برگزار می‌شودبونه. در همه ادوار پس از اینکه ارمنیان در محلی استقرار می‌یافتند، نخست کلیسایی می‌ساختند و به دنبال آن برای آموزش دانش آموزان کلاس درس دایر می‌کردند.
[[کلیسای حواری ارمنی]]:اکثریت مطلق ارمنیان عضو اینتا کلیسا هستنه که قدیمی ترین کلیسای ارمنی هسه.
[[کلیسای حواری ارمنی]]:اکثریت مطلق ارمنیان عضو این کلیسا هستند که قدیمی ترین کلیسای ارمنی است.
ایران دله سه حوزه اسقفی وجود دارنه:
«البته شایان ذکر است که دلایل نامگذاری کلیسای ارمنی به نام کلیسای حواریونی و ملی ارمنی این است که این کلیسا توسط دو تن از دوازده حواریون عیسی مسیح (ع) بنیانگذاری شده است.
و دلیل این که کلیسای ارمنی نامیده می‌شود این است که تنها ارمنیان می‌توانند عضو این کلیسا شوند.
به همین دلیل کلیسای ارمنی خارج از جامعه خود و به زبان غیر ارمنی تبلیغ دینی ندارد و تدریس علوم دینی نیز در مدارس و کلیساها به زبان غیر ارمنی متداول نیستند.
حوزه اسقفی [[خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان]]، [[خلیفه‌گری ارامنه تهران]]، [[خلیفه‌گری ارامنه اصفهان]]. کلیساهای ارمنی [[کاتولیک]]، [[پروتستان]]، ''جمعیت براری''، ''ادونتیست'' و ''کلیسای جماعت ربانی'' که پس از انقلاب فعال بیه در ایران وجود دارننه و کار کننه.
برخی به اشتباه کلیسای ارمنیان را کلیسای گریگوری می‌نامند، این اشتباه از آنجا ناشی می‌شود که گریگور لوساوریچ ([[گریگور روشنگر]]) باعث شد تا در قرن چهارم میلادی دین مسیحیت در ارمنستان به عنوان دین رسمی کشور پذیرفته و متداول گردد، در حالی که ارمنیان مبنای تاسیس کلیسای ارمنی را از قرن اول میلادی و توسط حواریون عیسی مسیح محسوب می‌کنند، از اینرو نیز کلیسای خود را کلیسای حواریونی ارمنی می‌نامند.»
از سال ۱۹۶۱ تا ۱۹۹۹ اسقف اعظم [[آرداک مانوکیان]] رهبر حوزه تهران بود اکنون اسقف ''سبو سرکیسیان'' جانشین وی می‌باشد.
در ایران سه حوزه اسقفی وجود دارد:
حوزه اسقفی [[خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان]]، [[خلیفه‌گری ارامنه تهران]]، [[خلیفه‌گری ارامنه اصفهان]]. کلیساهای ارمنی [[کاتولیک]]، [[پروتستان]]، ''جمعیت برادری''، ''ادونتیست'' و ''کلیسای جماعت ربانی'' که پس از انقلاب فعال شد در ایران وجود دارند و کار می‌کنند.
== کلیساهای ارمنی ==
از کلیساهای تهران راره می‌توانتومی به [[کلیسای سورپ گئورگ]] و [[کلیسای مریم مقدس (تهران)]] و [[کلیسای سرکیس مقدس]] نامنوم بردبوردن.
[[پرونده:Julfa armenischesViertel.JPG|بندانگشتی|250px|چپ|کلیسای وانک]]
کلیساهای قدیمی تهران می‌توان به:
'''کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس'''
از دیگر کلیساهای تهران ونه از:
''کلیسای مریم مقدس در خیابان میرزا کوچک خان، کلیسای سورپ کلیسای تارگمانچاتس در وحیدیه، سورپ وارتان حشمتیه، کلیسای گریگور لوساووریچ مقدس مجیدیه و میناس مقدس'' در ده ونک نوم بوردن.
«این کلیسا درتهران، خیابان شهید مصطفی خمینی، چهارراه مولوی، بازار حضرتی، کوچه ارامنه واقع است که در سال ۱۸۰۸ میلادی توسط ده تن از شیشه برانی که به "جام بر" معروف بوده و جهت انجام آئینه کاریهای کاخ گلستان در دوره قاجار به تهران آمده بودند و سپس نیز همانجا ساکن شدند، بنا شده است. قبر دو تن از شیشه بران مذکور در حیاط کلیسا بر جای مانده است. بنای این کلیسا که اولین کلیسای ارامنه تهران محسوب می‌شود از نظر معماری شباهت زیادی به کلیساهای ارامنه جلفای اصفهان دارد. وسعت محوطه کلیسا که خیلی کوچکتر از مساحت اولیه آن است به انضمام حیاط و اتاقها مجموعا ۳۵۰ متر مربع و مساحت بنای کلیسای ۵۰ مترمربع است.»
'''کلیسای تاتاووس'''
«این کلیسا در زمان فتحعلی شاه قاجار در محلهٔ چال میدان ساخته شد و دارای نمازخانه‌ای با پوشش گنبدی شکل و چهار شاه نشین است. محراب و جایگاه پیشوای روحانی در شاه نشین شرقی قرار دارد. این کلیسا از قدیمی ترین کلیساهای تهران محسوب می‌شود که در داخل آن مقابر و سنگ مزارهای جالب توجه شخصیتهای ارمنی و مسیحیان اروپایی که در تهران در گذشته‌اند، قرار دارد.»
از دیگر کلیساهای تهران باید از:
''کلیسای مریم مقدس در خیابان میرزا کوچک خان، کلیسای سورپ کلیسای تارگمانچاتس در وحیدیه، سورپ وارتان حشمتیه، کلیسای گریگور لوساووریچ مقدس مجیدیه و میناس مقدس'' در ده ونک نام برد.
ارمنیان کاتولیک نیز کلیسایی به نامنوم ''گریگور لوساوریچ مقدس'' دارنددارننه که در سالهای ۱۹۵۰-۵۴ دله بنا شدهبیه است. کلیسای ارمنیان پروتستان نیز در سال ۱۹۴۶ دله بنا شدهبیه ''هوانس مقدس'' نامنوم دارددارنه.
از دیگر کلیساهای معروف و قدیمی ارمنیان در سایر شهرهای ایران راره می‌توانتومی به:
«[[کلیسای وانک]]،[[کلیسای سن استپانوس]]،[[قرهسیاه کلیسا]]،[[کلیسای ارامنه‌آبادان]]،[[کلیسای ارامنه معموره]]» راره می‌توان نامنوم بردبوردن.
== جستارهای وابسته جستارون ==
* [[تاریخ ارمنستان]]
* [[ارمنی‌ها در جنبش مشروطه ایران]]
| 